Wybrane immunologiczne choroby skóry u psów i kotów

Często występujące u psów i kotów choroby tła alergicznego (m.in. atopowe zapalenie skóry) i część chorób autoimmunologicznych (toczeń rumieniowaty, pęcherzyca liściasta) są dobrze znane. Obok nich występują inne choroby skóry tła immunologicznego, m.in. toczeń pęcherzykowy, pemfigoid czy immunologiczne zapalenie naczyń skóry, które diagnozowane są rzadziej i w związku z tym nie są tak powszechnie znane.

IMMUNOLOGICZNE ZAPALENIE NACZYŃ

Immunologiczne zapalenie naczyń jest chorobą bardzo rzadko występującą u psów i kotów. W jej przebiegu dochodzi do zapalenia i następnie zniszczenia naczyń krwionośnych. W większości przypadków zapalenie naczyń ma charakter immunologiczny. Przyczyną jest nadwrażliwość typu 3 (tworzenie kompleksów antygen-przeciwciało w ścianach naczyń krwionośnych), chociaż w początkowym okresie choroby możliwy jest udział nadwrażliwości typu natychmiastowego. W dalszym przebiegu dochodzi do aktywacji dopełniacza, a następnie nacieku granulocytów obojętnochłonnych. Przyczyny powstania reakcji immunologicznej są różnorakie. Mogą obejmować: czynniki zakaźne (bakterie, prątki, wirusy, riketsje, grzyby), nowotwory, leki (ivermektyna, itrakonazol, cymetydyna, febendazol), dodatki żywieniowe (alergia pokarmowa), leki zawierające przeciwciała (surowica), a także choroby kolagenu naczyń (np. toczniowe zapalenie naczyń i zapalenie naczyń związane z reumatoidalnym zapaleniem stawów). W części przypadków nie można ustalić przyczyny rozwoju zapalenia naczyń, więc są one traktowane jako idiopatyczne [16, 11].

Objawy kliniczne

Najczęściej pierwszymi objawami klinicznymi są wybroczyny i obrzęki. W dalszej kolejności dochodzi do formowania dobrze odgraniczonych wrzodów i martwicy skóry. Wykwity te lokalizują się na dystalnych częściach kończyn, małżowinach usznych, wargach, ogonie oraz płytce nosa. Możliwe jest też ich powstawanie w miejscach wyniosłości kostnych [20]. Wraz z objawami związanymi ze skórą możliwe jest wystąpienie objawów ogólnych, jak gorączka czy brak apetytu. U psów rasy shar pei opisywano szczególnie ciężkie przypadki choroby, przebiegające z tworzeniem wybroczynowych grudek, plamek i płytek oraz silnym obrzękiem, a w dalszej kolejności z martwicą skóry, obejmującą duże jej obszary. Choroba stanowiła zagrożenie dla życia zwierzęcia [12].

Rozpoznanie

Do postawienia rozpoznania niezbędne jest badanie histopatologiczne. Do wykonania bioptatu powinno się wybierać świeże miejsca wystąpienia zmian. Wskazane jest wykonanie licznych bioptatów. W preparatach widoczne jest zapalenie okołonaczyniowe, złożone z granulocytów obojętnochłonnych. Naciek może mieć charakter leukocytoklastyczny lub nieleukocytoklastyczny. Leukocytoklastyczny naciek złożony jest ze zdegenerowanych neutrofilów (nuclear dust), lokalizujących się wokół naczyń krwionośnych. Zwykle nie jest złożony wyłącznie z granulocytów obojętnochłonnych, ale również z granulocytów kwasochłonnych, limfocytów, histiocytów i komórek plazmatycznych [6]. Możliwe jest występowanie martwicy naskórka i uszkodzenie komórek barwnikowych [20].

Leczenie

W leczeniu stosuje się leki przeciwzapalne, jak glikortykosteroidy (prednison – 1 mg/kg m.c.), sulfasalazynę (25 mg/kg m.c.), pentoksyfilinę (10-15 mg/kg m.c.). Leczenie jest zwykle długotrwałe, prowadzone przez co najmniej 6 tygodni [16].

PĘCHERZYKOWY SKÓRNY TOCZEŃ RUMIENIOWATY OWCZARKÓW SZETLANDZKICH I OWCZARKÓW COLLIE

We wcześniejszych publikacjach choroba ta pojawia się pod nazwą: idiopatyczne wrzodziejące zapalenie skóry owczarków collie i szetlandzkich. Problem ten traktowany był też jako wariant typowego dla wymienionych ras zapalenia skórno-mięśniowego. Nazwa, pod którą obecnie występuje choroba, została zaproponowana przez Jacksona i Olivrego w roku 2001 [10]. Do choroby predysponowane są zwierzęta w wieku dojrzałym. W patogenezie istotne jest powstanie przeciwciał, skierowanych przeciwko jednemu lub kilku ekstrahowanym antygenom jądrowym (ENA). Tego typu przeciwciała wykrywane są u znacznego odsetka zwierząt chorych (od 73% do 82% przypadków). Badanie z zastosowaniem bezpośredniej immunofluorescencji wykazało osadzanie się immunoglobulin przyczepionych do połączeń skórno-naskórkowych (w 50% przypadków) lub też do cytoplazmy korneocytów (43% przypadków) [9]. Ponadto w bioptatach skóry stwierdzono zapalenie skóry na granicy naskórka i skóry właściwej (interface dermatitis). W obecnym tam nacieku dominują limfocyty T (głównie CD3+ CD4, CD8 i CD1+). Ponieważ zbliżone objawy stwierdzane są u ludzi z odmianą podostrego skórnego tocznia rumieniowatego, zakwalifikowano tę jednostkę chorobową jako jedną z postaci tocznia.

Objawy kliniczne

Jak wspomniano, choroba rozwija się u psów dorosłych. Poza psami czystej rasy przypadki rozpoznawane są również u mieszańców owczarków collie i szetlandzkich [9]. Podobnie jak w przypadku tocznia rumieniowatego objawy choroby mogą nasilać się w okresie letnim [8, 9]. Pierwotne wykwity wstępujące w przebiegu choroby to pęcherzyki i pęcherze. Występują one jednak krótkotrwale i zwykle nie są widoczne podczas badania. Najbardziej charakterystyczne wykwity, widoczne w czasie badania klinicznego, to owrzodzenia. Zmiany te lokalizują się przede wszystkim w okolicach ciała o słabym owłosieniu, jak pachy, pachwiny, brzuch, wewnętrzne powierzchnie małżowin usznych. Zdarza się też, że wykwity mogą występować nie tylko na skórze, ale również na błoniach śluzowych i na granicy skóry i błon śluzowych [9].

Rozpoznanie

W rozpoznaniu różnicowym należy uwzględnić głównie inne choroby autoimmunologiczne: pemfigoid pęcherzowy, nabyte pęcherzowe oddzielenie się naskórka, pęcherzycę zwykłą, układowy toczeń rumieniowaty, rumień wielopostaciowy – zespół toksycznej martwicy rozpływanej naskórka oraz reakcje polekowe. Badanie na obecność przeciwciał przeciwjądrowych (ANA) jest zwykle ujemne. Jak wspominano, możliwe jest wykonanie specjalistycznych badań w celu wykrycia kilku ekstrahowalnych antygenów jądrowych (ENA). Istotną wskazówką jest wynik badania histopatologicznego. W bioptatach skóry stwierdza się naciek komórkowy, bogaty w limfocyty, obecny na granicy skóry i naskórka, jak również zapalenie mieszków włosowych oraz możliwe powstawanie pęcherzyków podnaskórkowych. W warstwie podstawnej obecne są apoptyczne keratynocyty z cechami zwyrodnienia wodniczkowego
[5, 8, 10].

Leczenie

Leczenie oparte jest na stosowaniu leków immunosupresyjnych. W pierwszej kolejności możliwe jest zastosowanie glikokrtykosteroidów, takich jak prednison (w dawce 2 mg/kg m.c.). Kolejnym immunosupresantem, skutecznym w leczeniu choroby, jest azatiopryna (1-2 mg/kg m.c.). Innym zalecanym lekiem jest teracyklina z niacynamidem (500 mg każdego leku 3 razy dziennie) i witaminy E (400 IU 2 razy dziennie). Niewielka poprawa możliwa jest po zastosowaniu pentosyfiliny w dawce 3-30 mg/kg m.c. Wyższa dawka okazała się skuteczna w połączeniu z azatiopryną w dawce 2 mg/kg m.c. [9]. Ponadto możliwe jest zastosowanie cyklosporyny A w dawce 4 mg/kg m.c. w połączeniu z ketokonazolem – 4 mg/kg m.c. (lek ten stosowany jest w celu obniżenia dawki cyklosporyny A, ponieważ prowadzi do zwiększenia jej stężenia w surowicy – jedynym wskazaniem do jego zastosowania są koszty, o ile jest to możliwe, należy jednak proponować podwyższenie dawki cyklosporyny bez stosowania ketokonazolu) i prednisolonem w dawce 0,2 mg/kg m.c. [5].

W każdym przypadku wskazane jest dodatkowe leczenie przeciwbakteryjne. Antybiotyki powinny być stosowane przez minimum 4 tygodnie. W leczeniu można zastosować amoksycylinę z kwasem klawulanowym, cefaleksynę, oksacylinę, enrofloksacynę. Poza leczeniem ogólnoustrojowym można stosować miejscowo środki przeciwbakteryjne (zawierające w swoim składzie mleczan etylu, nadtlenek benzoilu, chlorheksydynę). Łączny czas leczenia przeciwbakteryjnego może wynosić nawet do 16 tygodni [9].

ONYCHODYSTROFIA TOCZNIOWA

Onychodystrofia toczniowa (symetrical lupoid onychodystrophy, lupoid onychitis) jest jednym z niezbyt powszechnych problemów dotyczących pazurów u psów. Za przyczyny choroby uważa się czynniki żywieniowe, metaboliczne, autoimmunologiczne lub związane z immunosupresją [7]. Omawiana jednostka chorobowa została opisana i nazwana w roku 1995 przez Scotta i wsp. [23]. Istnieją opinie, że bardziej odzwierciedlającą patogenezę choroby byłaby nazwa toczniowe zapalenie macierzy pazura (lupoid onychitis), ponieważ w przebiegu choroby dochodzi do nacieku zapalanego łożyska pazura [6]. Naciek obecny w przebiegu choroby złożony jest głównie z limfocytów B (10-49% komórek) i T (17-74%) oraz nielicznych makrofagów [14]. Podobnie jak ma to miejsce przy toczniu pęcherzykowym, w przypadku onychodystrofii nie stwierdza się podwyższonego miana przeciwciał przeciwjądrowych [3]. Poza objawami dotyczącymi pazurów nie występują inne związane z toczniem układowym, jak zapalenie nerek, niedokrwistość czy trombocytopenia.

Badania wykonane u owczarków collie i sznaucerów olbrzymich wskazują, że u tych ras istnieje predyspozycja genetyczna do rozwoju omawianej choroby, choć ze względu na zbyt małą liczbę analizowanych pod tym kątem przypadków nie są to dane w pełni potwierdzone [7]. Niekiedy wraz z chorobą u jednego osobnika stwierdzane są równolegle choroby tła alergicznego, jak atopowe zapalenie skóry czy alergia pokarmowa, ale związek pomiędzy tymi chorobami a onychodystrofią toczniową jest niewyjaśniony [13, 21]. W przypadku gordon seterów, u których rozpoznano onychodystrofię toczniową i dysplazję mieszków włosów czarnych, stwierdzono podwyższony poziom przeciwciał antyjądrowch, co sugeruje, że u tej rasy choroby te mogą mieć zbliżoną autoimmunologiczną etiologię [3].

Objawy kliniczne

Predysponowane do rozwoju choroby są samce oraz psy należące do następujących ras: owczarek niemiecki, sznaucer miniaturowy i olbrzymi, labrador retriever, border collie, gordon seter, bokser, greyhound [21]. Na onychodystrofię chorują zwykle psy w średnim wieku (od 3 lat do 8 lat), chociaż notowane były przypadki choroby u 6-miesięcznych osobników [1, 2, 7]. Początkowo procesem chorobowym mogą być objęte pojedyncze pazury, następnie w ciągu kilku tygodni (2-9) obejmuje ona wszystkie pazury. Odrastające w miejsce utraconych pazury są krótkie, suche, miękkie, kruche i łamliwe. Często łożysko ulega wtórnym infekcjom bakteryjnym. Bolesność związana z chorobą jest powodem kulawizny [7]. Poza zmianami dotyczącymi pazurów nie stwierdza się innych objawów klinicznych.

Rozpoznanie 

Różnicując chorobę, należy uwzględnić: onychomycosis (zakażenia grzybicze pazurów), zakażenia bakteryjne (zanokcica), nowotwory łożyska pazurów, pęcherzycę liściastą, toczeń układowy, leiszmaniozę i niedobory żywieniowe. By w sposób pewny postawić rozpoznanie, wymagane jest pobranie wycinka i przeprowadzenie badania histopatologicznego. Dobrym materiałem do badania może być trzeci paliczek palca po jego amputacji [4, 7]. W związku z dużą inwazyjnością takiego badania opracowana została metoda pobierania łożyska za pomocą trepanobiopsji [4]. Procedura bez amputacji trzeciego paliczka została opisana przez Mullera i Olivriego. Uważają oni, że w większości przypadków jest wystarczająca do postawienia rozpoznania [15]. Niestety należy liczyć się z nieprawidłowym wzrostem pazura po wykonaniu tej procedury. Do typowych cech należy zapalenie na granicy skóry i naskórka z naciekiem złożonym z komórek jednojądrzastych (głownie limfocyty i makrofagi, niewielka ilość komórek plazmatycznych oraz granulocytów obojętnochłonnych) [1, 14]. Ponadto w komórkach warstwy podstawnej naskórka obecne jest zwyrodnienie wodniczkowe, martwica tych komórek oraz nietrzymanie pigmentu. Niekiedy stwierdzana jest egzocytoza limfocytów i granulocytów obojętnochłonnych. Może dojść do oddzielenia naskórka od skóry właściwej [6]. W skórze właściwej obecne są obrzęk, wybroczyny i zwłóknienia [7].

Leczenie

W przypadku onychodystrofii toczniowej, podobnie jak w innych chorobach autoimmunologicznych, skuteczne jest stosowanie leków immunosupresyjnych. U pacjenta z rozpoznaną chorobą można podawać azatiopryny w dawce 2 mg/kg m.c. co 24 godziny. Podana dawka jest dawką początkową, którą po uzyskaniu poprawy należy stopniowo redukować. Skuteczne są stosowane ogólnoustrojowo glikokortykosteroidy (prednizolon w początkowej dawce 1 mg/kg m.c. co 24 godziny; podobnie jak ma to miejsce przy podawaniu azatiopryny, dawkę należy stopniowo redukować, aż do połowy i podawania co 48 godzin). Niektórzy autorzy sugerują rozpoczęcie leczenia prednizolonem od dawki 2,2 mg/kg m.c. [21]. Inne możliwe do zastosowania leki to tetracyklina z niacynamidem (witamina B₃) podawane doustnie u psów o masie ciała powyżej 10 kg w dawce 500 mg co 8 godzin i w dawce 250 mg co 8 godzin u psów o masie poniżej 10 kg (zamiast tetracykliny może być podawana doksycyklina w dawce 5-10 mg/kg m.c.) [22].

U części zwierząt można uzyskać poprawę po podawaniu nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6 i omega-3, ale należy je stosować przez co najmniej kilka tygodni. Trzeba zaznaczyć jednak, że tylko nieznaczny odsetek psów reaguje na takie leczenie [2, 23]. Nienasycone kwasy tłuszczowe mogą być podawane w połączeniu z teracykliną/niacynamidem lub doksycykliną/niacynamidem, jak również z pentoksyfiliną. Skuteczna jest także pentoksyfilina w dawce od 10 mg/kg m.c. co 8-12 godzin, a także klofazymina w dawce 2 mg/kg m.c. co 24 godziny. Skuteczność pentoksyfiliny w dawce 10-25 mg/kg m.c. podawanej 2 lub 3 razy dziennie oceniana jest na 50-60%. Pentoksyfilina może być podawana również z azatiopryną [13].

Leczenia jest zawsze długotrwałe i powinno być prowadzone przez co najmniej 8 tygodni. Niekiedy pierwsza obrana opcja leczenia jest nieskuteczna, wówczas należy spróbować kolejnej. Co ważne, istnieją przypadki gdzie samoistnie dochodziło do ustąpienia objawów choroby [1, 21]. Powikłania bakteryjne, częste w tej chorobie, należy leczyć antybiotykoterapią ogólnoustrojową (amoksycylina z kwasem klawulanowym lub cefaleksyna w standardowych dawkach).

PEMFIGOID

Pemfigoid należy do pęcherzowych chorób autoimmunologicznych skóry. Występuje nie tylko u psów i kotów, ale również u świń i koni. W jej przebiegu dochodzi do wytwarzania przeciwciał skierowanych przeciwko antygenowi o masie cząsteczkowej 180 kDA, którym jest kolagen XVII [6, 18]. Istnieją przypuszczenia, że niektóre przypadki kliniczne mogą mieć podłoże genetyczne.

Objawy kliniczne

Większość przypadków rozpoznawana jest u bardzo młodych zwierząt, w wieku około 1 roku, niekiedy może wystąpić nawet tuż po urodzeniu [17, 18]. Choroba była opisywana u kota himalajskiego i europejskich krótkowłosych. Typowymi wykwitami są pęcherze, nadżerki, wrzody i strupy. Pęcherzyki i pęcherze, formujące się w przebiegu choroby, lokalizują się podnaskórkowo, są trwalsze niż pęcherzyki i pęcherze w przebiegu pęcherzyc, zwłaszcza liściastej i tym samym częściej są obecne u zwierzęcia w chwili badania. Zmiany lokalizują się na małżowinach usznych, brzuchu, pachach i połączeniach skórno-śluzówkowych [18]. Dosyć powszechnie mogą dotyczyć również błony śluzowej jamy ustnej [18]. Stosunkowo często występują wtórne powikłania bakteryjne [6]. U kotów zmiany lokalizują się na twarzy i w jamie ustnej.

Rozpoznanie 

W rozpoznaniu różnicowym należy uwzględnić inne autoimmunologiczne choroby pęcherzowe, głównie pęcherzycę zwykłą, w przebiegu której możliwe jest również powstawanie wykwitów w obrębie błon śluzowych. Bardzo istotne w rozpoznaniu jest badanie histopatologiczne. W odróżnieniu od pęcherzyc nie stwierdza się tutaj akantolizy i typowych dla pęcherzyc komórek akantolitycznych obserwowanych w badaniu cytologicznym. W preparatach histopatologicznych obecny jest naciek zapalny złożony z granulocytów kwasochłonnych i obojętnochłonnych, poniżej naskórka. W przypadkach bardziej zaawansowanych występują pęcherzyki podnaskórkowe. Naskórek z reguły jest prawidłowy. Widoczne są również liczne zdegranulowane eozynofile, obecne na granicy naskórka i skóry właściwej [6, 17]. U kotów wewnątrz powstałych pęcherzy może w ogóle nie być komórek zapalnych [6]. Potwierdzenie rozpoznania możliwe jest metodami immunologicznymi. Podobnie jak w przypadku pęcherzyc, można zastosować immunofluorescencję bezpośrednią i pośrednią lub też wykryć autoprzeciwciała za pomocą metody ELISA [17]. W przypadku immunofluorescencji bezpośredniej można wówczas stwierdzić odkładanie się przeciwciał klasy IgG w błonie podstawnej naskórka.

Leczenie

Lekiem pierwszego rzutu w przypadku pemfigoidu jest tetracyklina lub tetracyklina z niacynamidem. Jeżeli leczenie tymi lekami nie przyniesie efektu, wówczas podaje się glikokortykosteroidy w dawkach immunosupresyjnych [18]. Wskazane jest unikanie wystawiania chorych zwierząt na bezpośrednie działanie światła słonecznego [22, 23].

PEMFIGOID BŁON ŚLUZOWYCH

Jest to forma pemfigoidu, w której dochodzi do powstawania autoprzeciwciał skierowanych przeciwko kolagenowi XVII i lamininie 5.

Objawy kliniczne

W odróżnieniu od pemfigoidu, pemfigoid błon śluzowych najczęściej rozpoznawany jest u zwierząt dorosłych, jedynie sporadycznie rozpoznaje się go u zwierząt poniżej 1 roku. Nie stwierdzono predylekcji związanej z płcią, chorobę najczęściej rozpoznawano u owczarków niemieckich [6, 18]. Typowymi wykwitami są pęcherzyki, ponadto formują się nadżerki oraz wrzody na błonach śluzowych jamy ustnej, wargach, okolicy nosa, okolicy oczodołu, małżowinach usznych, odbycie i narządach płciowych. U niektórych psów mogą pojawiać się plamki bielacze w okolicy oczodołu [6]. Zmiany występują na błonach śluzowych jamy ustnej, wargach, okolicy nosa, okolicy oczodołu, małżowinach usznych, odbycie i narządach płciowych [6].

Rozpoznanie

Podstawą rozpoznania jest badanie histopatologiczne. W preparatach widoczne są pęcherzyki poniżej warstwy rozrodczej naskórka, naciek komórkowy jest z reguły bardzo nieznaczny, a naskórek prawidłowy [6]. W powierzchownych warstwach skóry właściwej może być obecny naciek złożony z granulocytów obojętnochłonnych, eozynofilów, limfocytów i komórek plazmatycznych [6].

Chorobę można rozpoznać również, podobnie jak inne choroby pęcherzowe, za pomocą immunofluorescencji.

Leczenie

Leczenie jest podobne do leczenia pemfigoidu. Często wystarczające jest stosowanie tetracykliny z niacynamidem. W przypadkach opornych podaje się glikokortykosteroidy i inne leki immunosupresyjne [18].

NABYTE PĘCHERZYKOWE ODDZIELENIE NASKÓRKA

Przyczyną choroby jest powstawanie autoprzeciwciał skierowanych w stosunku do kolagenu VII [19, 22].

Objawy kliniczne

Choroba najczęściej obserwowana jest u dogów niemieckich. Chorują zwierzęta młode, poniżej 1 roku [18]. Pierwsze objawy to plamki rumieniowe w miejscach, w których następnie dochodzi do powstawania tęgich pęcherzy. W dalszym etapie dochodzi do powstawania nadżerek – zwłaszcza w miejscach gdzie łatwo dochodzi do urazów – w pachach i pachwinach oraz do złuszczania (oddzielanie się) naskórka w jamie ustnej i na opuszkach palcowych. W przypadku wtórnych infekcji bakteryjnych mogą pojawiać się objawy ogólne, m.in. gorączka. Niekiedy występuje słabo nasilona miejscowa forma tej choroby, z nielicznymi pęcherzami, bez ekspresji objawów ogólnych.

Rozpoznanie

Jak przy innych omawianych w artykule chorobach, rozpoznanie stawiane jest na podstawie badania histopatologicznego. Typowe są pęcherze podnaskórkowe i z reguły brak nacieku komórek zapalnych. Niekiedy może występować naciek z granulocytów obojętnochłonnych i tworzenie się mikroropni w powierzchownych warstwach skóry [18, 22]. W niektórych pęcherzach może być obecna krew [6]. Zapalenie w skórze właściwej jest z reguły nieznaczne, czasem z widocznym obrzękiem [6]. W rozpoznaniu można zastosować ponadto immunofluorescencję bezpośrednią lub pośrednią.

Leczenie

Rokowanie w przypadku choroby jest wątpliwe, a leczenie nieskuteczne Większość chorych zwierząt poddawana jest eutanazji [18].

Autorzy:

dr n. wet. Marcin Szczepanik, dr n. wet. Piotr Wilkołek  – Zakład Diagnostyki Klinicznej i Dermatologii Weterynaryjnej UP w Lublinie

lek. wet. Karina Chmielecka – Przychodnia Weterynaryjna Marwet, Turka

lek. wet. Marcin Zając – Przychodnia Weterynaryjna Bafir, Czeladź

Streszczenie:

U psów i kotów bardzo powszechnie występują choroby skóry tła immunologicznego. Do grupy tej zaliczyć można schorzenia tła alergicznego, autoimmunologicznego oraz inne, niesklasyfikowane w tych dwóch grupach. O ile choroby tła alergicznego i część chorób autoimmunologicznych – jako powszechnie występujące – są dobrze znane, to w grupie tej znajdują się również rzadziej występujące jednostki. W artykule postanowiliśmy przybliżyć mniej znane i rzadziej występujące autoimmunologiczne choroby skóry: toczeń pęcherzykowy, pemfigoid, pemfigoid błon śluzowych i pęcherzowe oddzielenie naskórka oraz immunologiczne zapalenie naczyń skóry.

Zdjęcia:

Z archiwum autorów

Piśmiennictwo:

1. Auxilia S.T., Hill P.B., Thoday K.L.: Canine symmetrical lupoid onychodystrophy: a retrospective study with particular reference to management. „J. Small Anim. Pract.”, 2001; 42:82.

2. Bergvall: Treatment of symmetrical onychomadesis and onychodystrophy in five dogs with omega-3 and omega-6 fatty acids. „Vet. Dermatol.”, 1998; 9:263-268.

3. Bohnhorst Øvrebø J., Hanssen I., Moen T.: Antinuclear Antibodies (ANA) in Gordon Setters with Symmetrical Lupoid Onychodystrophy and Black Hair Follicular Dysplasia. „Acta Veterinaria Scandinavica” 42:323-329.

4. Carlotti D.N.: Claw diseases in dogs and cats. Proceeding of 27 WSAVA congress, Grenada 2002.

5. Font A., Bardagi M., Mascort J., Fondevila D.: Treatment with oral cyclosporin A of a case of vesicularcutaneous lupus erythematosus in a rough collie. „Vet. Dermatol.” 17:440–442.

6. Gross T.L., Ihrke P.J., Walder E.J., Affolter V.K.: Skin disease of dog and cat. Clinical and histopathologic diagnosis. 2 Ed. Blackwell science, 2005.

7. Harlos C.: Genetic associations between DLA class II and symetrical lupoid onychodystrophy in gigant schnauzer and bearded collie. Uppsala 2009.

8. Jackson H.A., Olivry T., Berget F, Dunston S.M. Bonnefont C., Chabanne L.: Immunopathology of vesicular cutaneous lupus erythematosus in the rough collie and Shetland sheepdog. a canine homologue ofsubacute cutaneous lupus erythematosus in humans. „Vet. Dermatol.”, 2004; 15:230–239.

9. Jackson H.A.: Eleven cases of vesicular cutaneous lupus erythematosusin Shetland sheepdogs and rough collies. Clinical management and prognosis. „Vet. Dermatol.”, 2004; 15:37–41.

10. Jackson H.A., Olivry T.: Ulcerative dermatosis of the Shetland sheepdog and rough collie dog may represent a novel vesicular variant of cutaneous lupus erythematosus. „Vet. Dermatol.”, 2001; 12:19-27.

11. Jasani S., Boag A.K., Smith K.C.: Systemic vasculitis with severe cutaneous manifestation as a suspected idiosyncratic hypersensitivity reaction to fendazole in a cat. „J. Vet. Intern. Med.”, 2008; 22:666-670.

12. Malik R., Foster S.F., Martin P., Canfield P.J., Mason K.V., Bosward K.L., Gough A., Rippon G.: Acute febrile neutrophilic vasculits of the skin of young shar-pei dogs. „Aust. Vet. J.”, 2002; 80:200-206.

13. Mueller R.S., Rosychuk R.A.W., Jonas L.D.: A Retrospective Study Regarding the Treatment of Lupoid Onychodystrophy in 30 Dogs and Literature Review. „J. Am. Anim. Hosp. Assoc.”, 2003; 39:139-150.

14. Mueller R., West S.K., Bettenay S.V.: Immunohistochemical Evaluation of Mononuclear Infiltrates in Canine Lupoid Onychodystrophy. „Vet. Pathol.”, 2004; 41:37-43.

15. Mueller R.S., Olivry T.: Onychobiopsy without onychectomy. Description of a new biopsy technique for canine claws. „Vet. Dermatol.”, 1999; 10:55-59.

16. Nichols P.H., Morrris D.O., Beale K.M.: A retrospective study of canine and feline cutaneous vasculitis. „Vet. Dermatol.”, 2001; 12:255-264.

17. Olivry T., Chan L.S.: Autoimmune Blistering in Domestic Animals. „Clin. Dermatol.”, 2001; 19:750–760.

18. Olivry T., Jackson H.A.: Diagnosing New Autoimmune Blistering Skin Diseases of Dogs and Cats. „Clin. Techniq. Small Anim. Pract.”, 2001; 16:225-229.

19. Olivry T., LaVoy A. , Dunston S.M. , Brown R.S. , Lennon E.M., Warren S.J., Prisayanh P., Muller E.J., Suter M.M., Dean G.A.: Desmoglein-1 is a minor autoantigen in dogs with pemphigus foliaceus. „Vet. Immunol. Immunopathol.”, 2006; 110:245-255.

20. Parker W.M., Foster R.A.: Case report cutaneous vasculitis in five Jack Russell Terriers. „Vet. Dermatol.”, 1996; 7:109-115.

21. Rosychuk R.A.W.: Canine and Feline Autoimmune and Immune Mediated Cutaneous Disease. An Update Proceeding of 27 WSAVA congress, Grenada, 2002.

22. Scott D.W., Miller W.H., Griffin C.E.: Veterinary Dermatology. W.B. Saunders Company, Philadelphia 2001.

23. Scott D.W., Rousselle S., Miller W.H.: Symmetrical lupoid onychodystrophy in dogs. A retrospective analysis of 18 cases (1989-1993). „J. Am. Anim. Hosp. Assoc.”, 1995; 3:194-201.