Choroby układu oddechowego u ptaków

Ptasie płuca należą do jednych z najbardziej wyjątkowych w królestwie zwierząt. Same nie kurczą się, ani też nie są czymś w rodzaju worka. Stanowią raczej gąbczastą strukturę z wolnymi przestrzeniami przedzielonymi beleczkami. Połączone są z nimi worki powietrzne, zbudowane z cienkiej błony surowiczej, zaopatrujące płuca w tlen. Aby zrozumieć procesy chorobowe jakie zachodzą w płucach, musimy zrozumieć budowę anatomiczną całego układu oddechowego oraz jego fizjologię. To umożliwi nam we właściwy sposób patrzeć na proces leczenia tego rodzaju problemów.

Ptasie płuca i worki, czyli o anatomii

Płuca ściśle przylegają do żeber, bliżej kręgosłupa w części lędźwiowej, są małe o klinowatym kształcie. W ich budowie wyróżniamy trzy powierzchnie: żebrową, na której znajdują się bruzdy żebrowe a pomiędzy nimi nabrzmiałości międzyżebrowe, a także kręgową oraz przegrodową. Nie są podzielone na płaty i na ich powierzchni rozsiane są ujścia pęcherzyków, które łączą się i tworzą oskrzela. Narządy są umieszczone w dogrzbietowej części jam ciała, delikatnie dotykają kręgów oraz ze względu na brak przepony, dotykają wątroby i otaczają serce. U pewnych gatunków mogą rozciągać się od kręgów szyjnych aż do doczaszkowej powierzchni jelita biodrowego. System oskrzeli u ptaków tworzą oskrzela Igo rzędu (inaczej oskrzeli główne) oraz oskrzela IIgo rzędu (oskrzela wtórne). Razem budują siatkę „rur” transportujących gazy. Oskrzela wtórne wewnątrz wyściela nabłonek, w początkowych odcinkach, taki sam, jak ten z oskrzeli Igo rzędu. Z płucami ściśle związane są worki powietrzne, struktury bardzo dobrze rozwinięte u tej grupy zwierząt. Dzielimy je na worki powietrzne doczaszkowe oraz doogonowe. Wśród tych pierwszych wyróżniamy: doczaszkowo piersiowe, obojczykowy oraz szyjnodogłowowy worek powietrzny. Natomiast jeśli chodzi o doogonowe worki powietrzne mamy tutaj do czynienia z workami brzusznymi oraz doogonowo piersiowymi.

Jak oddycha ptak?

Powinniśmy zdać sobie przede wszystkim sprawę z tego, że ptasie płuca są sztywne i nieelastyczne w porównaniu z płucami ssaków. Właśnie dlatego przez ptasie płuca powietrze „płynie” wyłącznie w jednym kierunku. Takie zjawisko jest możliwe dzięki obecności worków powietrznych, w których gromadzi się zarówno świeże, jak także „zużyte” powietrze, a przez płuca przechodzi, zarówno przy wdechu, jak i wydechu tylko świeże, naładowane tlenem powietrze. Te dwie nie odłączne struktury mają ściśle określone zadania, tzn. płuca jako takie są „narzędziem” do wymiany gazowej, natomiast worki powietrzne to wentylatory wtłaczające doń gaz, a z drugiej strony magazyn produktów końcowych wymiany gazowej. Objętość całego układu oddechowego u ptaków wynosi średnio 20% objętości ciała. Największą objętością może pochwalić się łabędź niemy, bowiem u tych ptaków wynosi aż 34%. Aby zrozumieć jak działa to niezwykłe urządzenie, musimy jeszcze pochylić się nad przepływem powietrza, a ten jest bardzo ciekawy, ponieważ zjawisko to wygląda w zupełnie inny sposób niż u reszty zwierząt. Podczas wdechu świeże powietrze trafia za pomocą oskrzeli do doogonowych worków powietrznych, a w tym samym czasie powietrze z płuc trafia do doczaskowych worków powietrznych. Z kolei w czasie wydechu gaz z doczaszkowych worków powietrznych trafia do oskrzela pierwotnego i jest wydychane, natomiast powietrze zgromadzone w doogonowych workach powietrznych wraca do oskrzeli, a za ich pomocą do płuc.

Przegląd niektórych chorób ptasiego układu oddechowego

Chlamydioza

Choroba jest powodowana przez patogeny z rodziny Chlamydiaceae, a u ptaków najbardziej znanym drobnoustrojem z tej grupy jest Chlamydia psittaci. Innymi nazwami pod jakimi znana jest chlamydioza to ornitoza, psitakoza lub papuzica. Okres inkubacji, w zależności od warunków środowiska oraz autorów, wynosi 3 – 14 dni. Objawy kliniczne tej choroby to przyspieszony oddech, poruszający się ogon w czasie gdy ptaki przesiadują na żerdzi, zielonkawa biegunka, obrzęk oczu, śluzowy do ropnego wypływ z nozdrzy, anoreksja, regurgitacja. Obrzęk powiek oraz zatok pod- i nadoczodołowych, drgawki oraz torticolis, odwodnienie, a także wypadanie piór, zwłaszcza na głowie. Transmisja zarazka odbywa się poprzez kontakt z odchodami chorych ptaków (można zaobserwować ciałka elementarne już 10 dni przed pierwszymi objawami klinicznymi), moczem, śluzem z dróg oddechowych oraz mleczkiem z wola. Również możliwa jest transmisja wertykalna zarazka, czyli z rodziców na jajo.

Mykoplazmoza

Od ptaków wyizolowano ponad 20 gatunków mykoplazm, jednak w praktyce lekarsko – weterynaryjnej najważniejszymi, które powodują chorobę kliniczną są Mycoplasma gallisepticum (MG), M. synoviae, M. meleagridis oraz M. falconis. Do pojawienia się choroby predysponują takie czynniki jak stres związany ze zmianą środowiska (np. po zakupie), nieodpowiednia dieta, nagłe zmiany temperatury. Dla transmisji tego patogenu bardzo duże znaczenie mają stada drobiu utrzymywane komercyjnie, które mogą stanowić ogniska mykoplazmozy powodowanej MG, mimo że jest to pod ścisłą kontrolą. Zarazki powodują objawy kliniczne takie jak pienisty wypływ z oczu oraz nozdrzy, obrzęk zatok podoczodołowych, pogorszenie widzenia, zapalenie worków powietrznych, kaszel, ciężki oddech, duszność, potrząsanie głową. Oprócz tego może pojawić się najpierw bladość przydatków na głowie (tj. dzwonków, grzebienia oraz innych nieopierzonych części skóry na głowie), a następnie cyjanoza, a na dodatek obrzęk stawów i związane z tym trudności w poruszaniu. Patogeny z tej grupy mogą przenosić się poprzez transmisję wertykalną, wraz z nasieniem, a także wraz z aerozolem powstałym w wyniku wydalania zarazka z wydalinami oraz wydzielinami organizmu.

Grypa ptaków

Patogen powodujący tę chorobę jest zaliczany do rodziny Orthomyxoviridae, tej samej, do której zaliczane są zarazki spotykane u innych żywych organizmów na ziemi, w tym ludzi. Wyróżniamy szczepy wysoce patogenne (HPAI) oraz o niskiej patogenności (LPAI). Rezerwuarem wirusa są dzikie ptaki wędrujące zaliczane do ponad 100 gatunków z 13 rzędów, przy czym najczęściej zarazki izolowano od ptaków z rzędów Anseriformes i Charadriformes. Wirus może być przenoszony przez odchody chorych osobników, zakażoną wodę. Jednymi z objawów grypy ptaków są rzężenie, kichanie oraz kaszel. Z nozdrzy sączy się śluzowa wydzielina. Niekiedy śmierć może nastąpić bez żadnych objawów klinicznych, zazwyczaj ma to miejsce w czasie, gdy dojdzie do zakażenia szczepem wysoce patogennym wywołującym postać ostrą choroby.

Aspergiloza

Do wystąpienia tej choroby predysponują: duża liczba zarodników grzyba w środowisku oraz immunosupresja. Tego rodzaju organizmy rozwijają się najlepiej w środowisku wilgotnym i ciepłym, a także w pomieszczeniach ze słabą wentylacją lub w źle magazynowanym jedzeniu. Ostatnie dodatkowo sprzyja rozwojowi mikotoksyn takich jak zearalenon czy aflatoksyny. Patogeny najczęściej izolowane to: Aspergillus fumigatus, A. flavus, A. glaucus, A. niger. Wyróżniamy różne formy aspergilozy – nerwową, ostrą oraz przewlekłą. Objawy kliniczne koncentrują się w pierwszej kolejności wokół układu oddechowego, czyli obserwujemy przyspieszony oddech, „skaczący” ogon, otwarty dziób, „chwytanie powietrza”, kaszel, zapalenie zatok, śluzowo-ropny wysięk z nozdrzy, a także deformacja dzioba, rhinolity, obrzęk powiek, zapalenie worków powietrznych. W dalszej kolejności występują regurgitacja PU/PD, utrata apetytu, spadek masy ciała, cyjanoza mięśni piersiowych, zmiany na śluzówce jamy dziobowej, paraliż, ataksja, depresja i drgawki. Choroba przenosi się zazwyczaj przez odchody oraz wydzieliny z górnych dróg oddechowych, a także powstały aerozol, będący mieszaniną ww. wraz ze ściółką.

Sternostomatoza

Choroba powodowana przez pasożyta Sternostoma tracheocolum bytującego w drogach oddechowych ptaków. Zwierzęta zarażone pasożytem wykazują objawy w postaci „skaczącego” ogona, kłapania dziobem, nadmiernego drapania się, napuszonych piór. Symptomy pojawiają się zazwyczaj w godzinach wieczornych, bowiem wtedy zwiększa się aktywność pasożytów, które przemieszczając się w świetle tchawicy drażnią śluzówkę, co powoduje dyskomfort u ptaków. Do zarażenia dochodzi poprzez kontakt z wydzielinami chorych osobników, a także mogą być przenoszone z chorych rodziców na pisklęta. Niekiedy temu wszystkiemu towarzyszy śluzowy wyciek z nozdrzy, a tym samym ubrudzenie piór wokół dzioba oraz na grzbiecie. Poza tym ptaki będą nader chętnie wycierały dziób o żerdzi.

Syngamoza

Czynnikiem etiologicznym są nicienie Syngamus trachea, które zasiedlają tchawicę oraz worki powietrzne ptaków. Samiec jest mniejszy od samicy, i co ważne, zazwyczaj pasożyty występują parami, i tworzą charakterystyczny układ o kształcie litery Y, bowiem są w stały stadium kopulacji. Nicienie otworami gębowymi wczepiają się w ścianę tchawicy, co umożliwia im picie krwi. W tym czasie składają jaja, które wraz z kaszlem są wydalane do środowiska przez ptaki. Zazwyczaj osobniki dotknięte chorobą wyciągają szyję, przyjmują tzw. pozycję pingwina, mrużą oczy, „ziewają” potrząsają głową, kichają, kaszlą, a przy oddechu świszczą. Z nozdrzy sączy się śluzowata wydzielina, niekiedy podbarwiona krwią.

Bibliografia:

1. 1. Andersen A. A., Vanrompay D., 2000, Avian Chlamydiosis, Rev. sci. tech. Off. int. Epiz., 19 (2), 396-404;
   2. Atkinson C. T., Thomas N. J., Hunter D. B., 2008, Parasite diseases of wild birds 1st. ediotion, Blackwell publishing;
   3. Chitty J., Monks D., 2018, BSAVA Manual of avian practice, BSAVA, str. 24 – 26;
   4. Karpińska T. A., Kozaczyński W., Niemczuk K., Jasik A., Kycko A., Reichert M., 2014, Mixed infection by fowlpox virus and Chlamydophila psittaci in a commercial laying hen flock, Acta Veterinaria Hungarica 62 (1), str. 42–51;
   5. Kobryń H, Kobryńczuk F., 2012, Anatomia Zwierząt t. III, Wydawnictwo Naukowe PWN, str. 384 – 390;
   6. Maina J. N., 2005, The Lung-Air Sac System of Birds – Development, Structure, and Function, Springer Berlin Heidelberg, str. 13 – 36; 65 – 99;
   7. Mazurkiewicz M., Wieliczko A. et. al. 2019, Choroby drobiu wyd. III, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, str. 259 – 297; 654 – 656;

Autor:

Lek. wet. Kacper Kowalczyk – Przychodnia weterynaryjna szpital zwierząt egzotycznych „Oaza” Warszawa

Zdjęcie: Adobe Stock