Emocje u zwierząt, co o nich wiemy ?

Czy tego chcemy czy nie, emocje są wpisane w nasze codzienne życie. Nie ma więc dnia, w którym ich nie odczuwamy.

Emocje cechuje różnorodność. Mogą być pozytywne, negatywne, budujące, a nawet zgubne. Jednak każda z tych odczuwanych jest ważna i wartościowa, gdyż to właśnie cały wachlarz emocji w dużym stopniu kształtuje nasze postawy, wpływa na każdą ze sfer naszego życia, nakierowuje nas na konkretne działania. Ważne jest zatem to, by nauczyć się z nimi żyć, by właściwie je wyrażać, interpretować i wykorzystywać na co dzień.

Emocje w świecie zwierząt

Zdolność do wyrażania emocji nie jest przypisana tylko gatunkowi ludzkiemu. Emocje istnieją również w świecie zwierząt. Każde zwierzę potrafi kryć w sobie pełen ich zestaw, podobnie jak człowiek. Zwierzę potrafi je też wyrażać na swój sposób, w zależności od zaistniałej sytuacji, działania konkretnych bodźców, ich natężenia, rodzaju i czasu ich oddziaływania na organizm. To właśnie w odpowiedzi na działający bodziec, czy to pochodzenia zewnętrznego czy wewnętrznego, pojawia się dana emocja, która jak już wiemy może być pozytywna, negatywna, zgubna lub mobilizująca do określonego działania. Ta zasada emocjonalności dotyczy wszystkich zwierząt.

Emocja nie jest niczym innym jak nagłą reakcją organizmu, z zakresu reakcji psychofizjologicznych, przebiegającą z pobudzeniem somatycznym. Czynników inicjujących emocje jak już wspomniałam wcześniej może być wiele. Emocjonujące może okazać się dla zwierzaka choćby napotkanie na swojej drodze danej osoby, innego zwierzaka czy obiektu (ruchomego czy stałego). Emocje w zwierzaku może wyzwalać również dane miejsce, określone zdarzenie czy konkretne działanie podejmowane przez właściciela.

Cechą stałą emocji jest to, że wszystkie one pojawiają się nagle. Organizm w konkretnej sytuacji, pod wpływem danego bodźca, zaczyna reagować w trybie natychmiastowym i dopuszcza do głosu szereg emocji . Oczywiście każdy żywy organizm pod kątem podatności emocjonalnej jest rozpatrywany zawsze indywidulanie.

Różne reakcje zwierząt na dane sygnały

Zwierzęta mogą w różny sposób reagować na dane sygnały. Mogą uwalniać szereg emocji ,nawet tych skrajnych , ale mogą też „trzymać je w ryzach” próbując nad nimi zapanować lub je maskować . To czy w danej sytuacji pojawi się pełne pobudzenie emocjonalne u zwierzaka, czy też zostanie zaprezentowana tylko pewna część emocji, w dużej mierze zależeć będzie od stopnia wrażliwości emocjonalnej danego osobnika. Zwierzęta z natury bardziej wrażliwe, bardziej podatne na działanie bodźców, a przez to bardziej podatne na stres, będą reagowały silniej emocjonalnie. Zbyt duży jednorazowy nakład emocji uwalnianych w danej sytuacji może okazać się dla organizmu zbyt mocny obciążający , a nawet wyczerpujący. Na szczęście emocje mają to do siebie, że tak jak szybko pojawiają się, tak też szybko przemijają, a przynajmniej „wygaszają się”. Kłopotliwe może z kolei okazać się ich „ciągłe podtrzymywanie”, wynikające chociażby z ciągłego przebywania zwierzaka w zasięgu bodźców inicjujących emocje, zwłaszcza te negatywne.

Wszystkie emocje , które towarzyszą ludziom i zwierzętom, są w pewnym stopniu nieświadomymi zmianami dokonującymi się w organizmie. Nie wymagają one wcześniejszego rozumowania ani analizowania. Uwalnianie emocji uznane zostało za pewien mechanizm obronny, ewolucyjny, adaptacyjny który wydaje się być niezbędny w życiu ludzi i zwierząt. Zwierzęta w przeciwieństwie do ludzi nie potrafią okazywać emocji werbalnie, dlatego też ich emocje bywają skrywane, są niedostrzegane, nierozumiane, a nawet bagatelizowane przez człowieka. To ogranicza w pewnym stopniu tzw. „komunikację emocjonalną ” na linii człowiek – zwierzę i staje się „czynnikiem zapalnym” prowadzącym do szeregu nieporozumień, które utrudniają codzienną egzystencję dwóch zaangażowanych w relację stron.

Podatność zwierząt na emocje

Kiedy już mówimy o emocjach w świecie zwierząt, to wypada przyjrzeć się tym emocjom nieco bliżej, nieco je uporządkować. W pierwszej kolejności należy podkreślić fakt, że wszystkie zwierzęta doświadczają w swoim życiu emocji. Oczywiście mogą być one wyrażane mniej lub bardziej spektakularnie przez dane zwierzę. Emocjonalność zwierząt poza rozwojem ewolucyjnym jest wypadkową : indywidualnych cech osobnika, stopnia jego wrażliwości emocjonalnej, doświadczeń życiowych. Podatność na emocje może wynikać też z drzewa genealogicznego danego zwierzaka. A zatem pod wpływem danego bodźca uwalniana emocja może być u jednego osobnika silnie wyrażona, a u drugiego może wywołać tylko znikomą reakcję emocjonalną lub może w ogóle nie zostać zaprezentowana ( emocja pozostaje wówczas w ukryciu). Każde zwierzę ma więc swoją wrażliwość emocjonalną i swój wachlarz emocji, który może prezentować światu. Może to być wachlarz emocji w wersji podstawowej lub tej bardziej rozbudowanej.

Emocje proste w życiu zwierząt

W codziennym życiu zwierzęta najczęściej przejawiają emocje podstawowe określane mianem emocji prostych. Mają one charakter wrodzony i zalicza się do nich między innymi: radość, zaskoczenie , złość, smutek, strach, wstręt.

Radość

Radość kojarzy się zawsze z tym, co pozytywne, co dobre, co pożądane. Poczucie radości jest przyjemne dla zwierzaka . Wówczas pozytywy przejmują kontrolę nad organizmem, są powodem do zadowolenia, szczęścia, a nawet stanów euforii. Zaskoczenie pojawia się z kolei w momentach , kiedy coś zwierzaka zaintryguje, zaciekawi. A jak wiadomo wszystkie zwierzęta mają ciekawską naturę, więc zaskoczenie jest u nich dość często prezentowaną emocją.

Strach

Strach ma negatywny wydźwięk. Na odczuwanie strachu narażone są zarówno zwierzęta domowe, jak i wolnożyjące. Strach pojawia się wówczas , gdy zwierzę czuje się niepewnie. Odczytuje wówczas dane zdarzenie, dany bodziec jako realne zagrożenie dla siebie i dla swojego najbliższego otoczenia. Instynkt podpowiada wówczas zwierzakowi uruchomienie mechanizmu obronnego czyli wkroczenie na tor alarmowy. Przestraszone zwierzę przyjmuje wówczas jeden z modeli zachowań . W obliczu strachu może zacząć uciekać, zastygać w bezruchu lub przechodzić do ofensywy czyli przejawiać zachowania agresywne. Każda z powyższych dróg obrony jest z punktu widzenia zwierzaka skuteczna, gdyż pomaga przetrwać stan zagrożenia. Jednak poczucie strachu należy zawsze odróżnić od lęku. Lęk jest stanem pogłębionego strachu, gdy zwierzę zaczyna wówczas podejmować działania nieracjonalne, takie poza stałym schematem, często zupełnie nieprzemyślane. A takie działania są już niekorzystne i niebezpieczne dla zdrowia i życia czworonoga.

Złość

Zwierzęta potrafią odczuwać złość, zwłaszcza w chwilach, gdy nie mogą czegoś dostać, czegoś zrobić. To bywa dla nich mocno frustrujące. Złość może być również następstwem braku możliwości zaspokojenia codziennych potrzeb przez zwierzaka . Poza tym strach może też być fundamentem narastającej złości u czworonoga. Zwierzę w prezentacji swojej złości wykorzystuje najczęściej mowę ciała i wokalizację. Używa pokaźnego zestawu sygnałów ostrzegawczych, ale może również zachować się nietypowo.

Wstręt

W pewnych sytuacjach, w których wiodącą rolę odgrywają narządy zmysłów, taki jak smak, węch czy dotyk, zwierzę może odczuwać wstręt, który jest dużym dyskomfortem dla czworonoga . Dany przedmiot, osoba czy inne zwierzę może przez swój zapach czy smak dystansować zwierzę . W efekcie zwierzę unika kontaktu z danym bodźcem, wzdryga się , oddala się od niego na znaczną odległość, a nawet poszukuje bezpiecznej kryjówki. Wstręt można zaobserwować często u kotów, które z natury są wybrednymi smakoszami i potrafią okazywać swój emocjonalny dyskomfort, gdy coś im nie tak pachnie czy nie smakuje.

Smutek

Kolejną emocją przejawianą w świecie zwierząt jest smutek. Jest on związany z niezadowoleniem i niepewnością , które najczęściej pojawiają się w trudnej sytuacji. Taką sytuacją, która uruchamia obraz smutku u zwierzaka, jest choćby rozłąka z opiekunem (czasowa lub trwała). Nieobecność człowieka negatywnie wpływa na zwierzę, obniża jego nastrój, powoduje przygnębienie. Smutne zwierzę niechętnie podejmuje się wszelkich aktywności. Jest mało zainteresowane otoczeniem. Patrząc na smutne zwierzę można odnieść wrażenie, że jest one nieobecne, jakby „zawieszone w próżni”. Ten stan smutku emocjonalnego na ogół mija, gdy pojawia się bodziec wyczekiwany przez zwierzę np.: powrót opiekuna do domu. Wówczas zwierzę natychmiast zapomina o smutku. Negatywna emocja jest płynnie zastępowana przez emocję pozytywną jaką jest radość, co zdecydowanie poprawia komfort życia zwierzaka w jednej chwili.

Emocje złożone dostrzegane w świecie zwierząt

Wiemy już nieco o podstawowych (prostych) emocjach obecnych w życiu zwierząt. Nadszedł więc czas, by przybliżyć mechanizmy bardziej złożone, które określane są mianem emocji złożonych- trudniejszych do przeanalizowania i rozszyfrowania. Złożoną emocją jest na przykład : zazdrość, podziw, duma czy wstyd. Każdą z tych emocji można dostrzec w świecie zwierząt, choć najczęściej mówi się o zwierzęcej zazdrości i wstydzie. Rzeczywiście zwierzęta bywają zazdrosne i to najczęściej o względy, uwagę opiekuna, a także o swoich partnerów życiowych i tych typowo seksualnych. Rywalizacja może dotyczyć także kwestii terytorialnej, jak i dostępu do wszelkich cennych dla zwierząt dóbr ( materialnych i niematerialnych). Dlatego nie bez powodu mówi się, że zazdrość jest powiązana z rywalizacją, a rywalizacja z zazdrością.

Zazdrość

Zazdrość zawsze jest postrzegana jako coś negatywnego, choć ja osobiście uważam, że odrobina zazdrości w życiu jest potrzebna, motywująca i mobilizująca do działania. Mam tutaj na myśli codzienne życie ludzi i zwierząt. Jeśli jednak przybiera ona na sile i staje się nadrzędną emocją, silnie wyrażoną i utrzymywaną przez dłuższy czas, to może mieć negatywny wpływ na codzienną egzystencję zarówno ludzi, jak i zwierząt . Przy zbyt dużej dawce zazdrości i rywalizacji w życie wkraczać może jeszcze niepewność, strach, niepokój, poczucie odrzucenia, a zestaw ten bywa już zbyt mocno obciążający.

Wstyd

Kolejną emocją złożoną, którą odnaleźć można w świecie zwierząt jest wspomniany wcześniej wstyd. Emocja ta jest najwyraźniej prezentowana przez zwierzęta domowe, zwłaszcza w sytuacjach, gdy coś przeskrobią. Wstyd jest pewnego rodzaju emocją obronną. Pojawia się najczęściej w odpowiedzi na nerwową, wybuchową reakcję opiekuna. I choć zwierzę nie rozumie ani ludzkiej mowy , ani sensu wypowiadanej w gniewie lawiny słów, to i tak potrafi bezbłędnie odczytywać nastawienie i emocje towarzyszące opiekunowi. Reaguje na ludzki ton głosu i język ciała właściciela. To właśnie na wybuchy złości opiekuna zwierzę odpowiada wstydem. Zaprezentowanie tej emocji podpowiada mu instynkt. Zwierzę unika kontaktu wzrokowego z właścicielem, przykurcza sylwetkę, kuli uszy i ogon pod siebie , wycofuje się , próbuje zejść z pola widzenia. W ten sposób próbuje załagodzić nerwową sytuację, okazać skruchę . Jednocześnie posuwa się nieco dalej, gdyż zaczyna prezentować właścicielowi swoją niepewność, strach, żal i smutek. Właściciel widząc taką pulę negatywnych emocji u zwierzaka na ogół mięknie. Odpuszcza nerwowe nastawienie. W to miejsce wkracza poczucie winy, które wręcz targa opiekunem. Właściciel myśli, że krzycząc i okazując swoje niezadowolenie z zaistniałej w domowym zaciszu sytuacji, wystraszył zwierzę i być może bezpowrotnie zniechęcił je do siebie. W odwecie podejmuje więc działania, które mają na celu odbudowanie wzajemnego zaufania obydwu stron. Ta przemiana emocjonalna opiekuna „podoba się” zwierzakowi. Zwierzę w takiej sytuacji szybko zapomina o strachu , wstydzie i na nowo odnajduje radość wokół siebie w asyście ukochanego człowieka.

A zatem emocje w świecie zwierząt istnieją i w wielu sytuacjach bywają silnie wyrażone. Zwierzęta potrafią też wyczuwać ludzkie emocje, bezbłędnie je rozumieć, interpretować i wykorzystywać na swoją korzyść. W relacji ludzi i zwierząt istnieje coś takiego jak międzygatunkowe „zarażanie emocjonalne”, ale jest to już zupełnie odrębny temat, do którego pewnie nawiążę za jakiś czas.

Autorka:

Lekarz weterynarii/ behawiorysta Dagmara Mieszkis-Święcikowska

.