Aspekty prawne uśmiercania, uboju oraz ograniczenia populacji zwierząt w Polsce

Na przestrzeni wieków egzystencja człowieka w sposób nierozerwalny związana była z czerpaniem pożytków z żyjących w jego otoczeniu zwierząt. Postępujący wzrost świadomości człowieka w zakresie znaczenia zwierząt dla jego życia w sposób bezpośredni kształtował rozwój otaczania zwierząt różnymi formami ochrony.

Znaczący wpływ na to miało zjawisko synantropizacji, rozumianej jako proces powstawania przystosowań do samodzielnego, niezależnego od woli człowieka, zajmowania przez gatunki dzikich zwierząt osiedli ludzkich lub ich najbliższego otoczenia oraz związane z tym zjawiskiem korzyści, jakie czerpał człowiek, w związku z bliską obecnością zwierząt.

Jednak w świadomości ludzkiej do przełomu XX w. przeważające były postawy nieprzestrzegające statusu zwierzęcia jako jednostki godnej uszanowania, której należne jest humanitarne traktowanie. Człowiek, definiując swą wolność gospodarczą, poczytywał zwierzę jedynie jako narzędzie realizacji przedsięwzięć, obiekt polowań, przedmiot rozrywki, element okrutnych rytuałów i obrzędów w kultywowanych wierzeniach.

Bezspornym pozostaje fakt, iż obecnie egzystencja człowieka także jest uzależniona od istnienia zwierząt oraz od możliwości czerpania z nich korzyści. Jednak postępujący na przestrzeni drugiej połowy XX w. rozwój myśli ludzkiej sprawił, iż sposób czerpania tych korzyści przez człowieka nakreślony jest w sposób precyzyjny przepisami stanowionego prawa. Szczególnie w przedmiocie okoliczności oraz sposobu pozbawiania zwierząt życia.

Pojęcia „zwierzę”, funkcjonujące zarówno w znaczeniu potocznym, jak i encyklopedycznym, nie są tożsame. Istniejące rozbieżności skłoniły ustawodawcę do stworzenia jego prawnego zdefiniowania.

Artykuł 2 nowelizacji Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, Dz.U. z 1997 r. nr 111 poz. 724, oraz z 16 września 2011 r. O zmianie ustawy o ochronie zwierząt oraz ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, Dz.U. z 2011 r. nr 230 poz. 1373 stanowi, iż ustawę stosuje się wyłącznie do zwierząt kręgowych, czyli w taksonomii zoologicznej podtypu strunowców, do których należą krągłouste, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki.

PODSTAWY PRAWNE UŚMIERCANIA ZWIERZĄT

W przepisach prawa polskiego tematykę pozbawiania życia zwierząt regulują przepisy rozdziału 10 Ustawy o ochronie zwierząt. Na mocy art. 33 ust. 1 powoływanej ustawy, uśmiercanie zwierząt może być uzasadnione wyłącznie:

• potrzebą gospodarczą,

• względami humanitarnymi,

• koniecznością sanitarną,

• nadmierną agresywnością („powodującą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla zwierząt hodowlanych lub wolno żyjących”),

• potrzebami nauki („z zastrzeżeniem przepisów rozdziału 9 ustawy, regulujących zagadnienie przeprowadzania procedur doświadczalnych z użyciem zwierząt”),

• wykonywaniem zadań związanych z ochroną przyrody.

Istotne zmiany, dotyczące omawianego zagadnienia, wprowadziła Nowelizacja z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie zwierząt oraz ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Na mocy tej ustawy powstał ogólny zakaz zabijania zwierząt, poza przypadkami wskazanymi w ustawie. Ustawodawca określił zamknięty katalog dopuszczalnych zachowań w odniesieniu do okoliczności dopuszczalnego uśmiercania zwierząt (art. 6 ust. 1).

Zatem, zgodnie z aktualnym stanem prawnym, zwierzęta mogą zostać pozbawione życia w przypadku:

• uboju i uśmiercania zwierząt gospodarskich oraz uśmiercania dzikich ptaków i ssaków utrzymywanych przez człowieka w celu pozyskania mięsa i skór;

• połowu ryb zgodnie z przepisami o rybołówstwie i rybactwie śródlądowym;

• konieczności bezzwłocznego uśmiercenia, czyli w przypadku działania niezbędnego do usunięcia poważnego zagrożenia sanitarnego ludzi lub zwierząt oraz usuwania osobników bezpośrednio zagrażających ludziom lub innym zwierzętom, jeżeli nie istnieje możliwość innego usunięcia zagrożenia.

Zwierzęta mogą być także pozbawiane życia podczas polowania, odstrzału oraz ograniczenia populacji zwierząt łownych, jak również podczas usypiania ślepych miotów.

Generalną zasadą przyjętą przez ustawodawcę jest, iż do uśmiercenia zwierzęcia konieczna jest zgoda jego właściciela. Wyjątek od tej generalnej zasady wprowadza art. 6 ust. 1 pkt 4 Ustawy o ochronie zwierząt. W przypadku braku takiej zgody lub gdy nie istnieje możliwość kontaktu z właścicielem, podstawę do uśmiercenia zwierzęcia stanowi orzeczenie lekarza weterynarii.

Artykuł 33 ust. 2 powoływanej ustawy przewiduje także przypadek, gdy w celu uśmiercenia zwierzęcia ustalenie jego właściciela nie jest konieczne. Ma to miejsce w przypadku wydania decyzji przez właściwego powiatowego lekarza weterynarii, nakazującej zabicie lub ubój zwierząt:

• chorych lub zakażonych,

• podejrzanych o zakażenie lub o chorobę,

• zwierząt z gatunków wrażliwych na daną chorobę zakaźną w celu zwalczania chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania, zgodnie z uregulowaniami nakreślonymi przez Ustawę z 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, Dz.U. z 2008 r. nr 213, poz. 1342.

UBÓJ I UŚMIERCANIE ZWIERZĄT GOSPODARSKICH

Na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie uboju i uśmiercania zwierząt gospodarskich. Zwierzęta gospodarskie stanowią bowiem jeden z kierunków użytkowości zwierząt, który z założenia ma być uśmiercony i spożytkowany przez człowieka. Dlatego też objęcie ich szeroką ochroną, nakreśloną przepisami ustawy o ochronie zwierząt, może być problematyczne. Mimo jednak, iż hodowla zwierząt gospodarskich przez człowieka ma na celu zaspokojenie jego interesów, to cel ten nie może wyłączać rozważań odnoszących się do humanitarnej ochrony tego rodzaju zwierząt. Kultura, obyczajowość oraz postawa cywilizacyjna wskazują, iż zwierzęta gospodarskie powinny żyć i być uśmiercane w warunkach humanitarnych.

Materia uboju zwierząt została unormowana w art. 34 Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. Ustawodawca, nie definiując w przepisach terminu uboju, przyjmuje zasadę, że dokonanie uboju na zwierzęciu kręgowym jest możliwe dopiero po pozbawieniu go świadomości.

Artykuł 34 inaczej reguluje kwestię uśmiercania zwierząt w ubojni, a inaczej ubój domowy. Zwierzę uśmiercane w ubojni musi być pozbawione świadomości przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje. W myśl art. 4 pkt 13 ustawy o ochronie zwierząt za ubojnię uważa się każdy zakład pozostający pod państwową kontrolą sanitarną i weterynaryjną, przeznaczony do wykonywania uboju zwierząt. Każda z ubojni musi być wyposażona w osobne pomieszczenie do przetrzymywania zwierząt przed ubojem i osobne do ich ogłuszania i wykrwawiania. Ubój domowy reguluje art. 34 ust. 3 ustawy. Z lektury art. 34 ust. 3 wynika, iż pozbawienie świadomości zwierząt kopytnych przy uboju domowym musi być dokonane przez przyuczonego ubojowca. Szczegółowe przepisy dotyczące uboju zwierząt zawarte są w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod uśmiercania i uboju, Dz.U. z 2004 r. nr 205 poz. 2102 z późn. zm.

UŚMIERCANIE NIEDOPUSZCZALNE

Powoływany art. 34 przewiduje sytuacje, w przypadku których uśmiercenie zwierzęcia jest niedopuszczalne. Ma to miejsce w okresie, który stanowi 10% czasu trwania ciąży u danego gatunku, bezpośrednio przed planowanym porodem oraz w czasie 48 godz. po porodzie. Zasada ta nie ma zastosowania w przypadku:

• gdy konieczność uśmiercenia zwierzęcia wynika z prowadzonego doświadczenia z udziałem zwierząt (Ustawa z 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach, Dz.U. z 2005 r. nr 33 poz. 289);

• jeżeli zachodzi konieczność bezzwłocznego uśmiercenia oraz w przypadku decyzji przez powiatowego lekarza weterynarii wydanej na podstawie upoważnienia wynikającego z art. 44 ust. 1 pkt 4 Ustawy z 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.

Ustawodawca zabrania uśmiercania zwierząt przy udziale dzieci oraz w ich obecności. Zakazuje także przystępowania do czynności gospodarczych, tj. patroszenie, oparzanie, zdejmowanie skóry, wędzenie i oddzielanie części na zwierzętach stałocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mięśniowych.

Nakreślony przepisami ogólny zakaz pozbawiania zwierząt życia, z wyjątkiem przypadków ich dopuszczalnego uśmiercania, przewiduje także wyjątki od zasady nieuśmiercania zwierząt. Przykładem tego może być Ustawa z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym, Dz.U. z 1985 r. nr 21 poz. 91 oraz Ustawa z 19 lutego 2004 r. o rybołówstwie, Dz.U. z 2004 r. nr 62 poz. 574.

BEZZWŁOCZNE UŚMIERCANIE ZWIERZĄT

Wskazując przepisami Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt przypadki dozwolonego uśmiercania zwierząt, ustawodawca przewidział także okoliczność bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia. Pojęcie to zostało zdefiniowane w art. 4 pkt 3 powoływanej ustawy. Stanowi ono stan faktyczny, stwierdzony w miarę możliwości przez lekarza weterynarii, polegający na ocenie, że dalsze pozostawanie zwierzęcia przy życiu będzie u niego powodowało ból i cierpienie. W tym przypadku moralnym obowiązkiem człowieka staje się skrócenie cierpień zwierzęcia. Ustawodawca dopuścił w celu bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia użycie środka usypiającego przez lekarza weterynarii lub zastrzelenie zwierzęcia wolno żyjącego przez osobę uprawnioną do posiadania i użycia broni palnej, czyli osoby posiadające indywidualne pozwolenie na broń („np. myśliwi”) lub osoby upoważnione do używania broni z racji pełnionej funkcji („np. policjant”).

Do stwierdzenia konieczności bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia, w myśl przepisów ustawy, uprawniony jest:

• lekarz weterynarii,

• członek Polskiego Związku Łowieckiego,

• inspektor organizacji społecznej, której celem statutowym jest ochrona zwierząt,

• funkcjonariusz policji, straży ochrony kolei, straży gminnej, straży granicznej, służby leśnej lub służby parków narodowych, strażnik Państwowej Straży Łowieckiej lub Państwowej Straży Rybackiej.

W przypadku pojawienia się konieczności bezzwłocznego uśmiercenia zwierzęcia, dla realizacji zadań związanych z ochroną przyrody na terenie parku narodowego, dyrektor parku wydaje decyzję administracyjną, upoważniającą do zabicia zwierzęcia stwarzającego zagrożenie. Wówczas osobami uprawnionymi do uśmiercenia stają się pracownicy służby parków narodowych.

PRZESŁANKI DODATKOWE

Artykuł 33a Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. zawiera kolejne przesłanki pozwalające na zabijanie zwierząt. Zwierzęta muszą stanowić nadzwyczajne zagrożenie dla życia, zdrowia lub gospodarki człowieka, w tym także gospodarki łowieckiej. W myśl art. 33a ust. 2, podstawę prawną działań ograniczających populację stanowi uchwała sejmiku województwa, czyli akt prawa miejscowego. Uchwała powinna określać miejsce, warunki, czas oraz sposób ograniczenia populacji zwierząt.

Na uwagę zasługuje analiza art. 33a ust. 3 Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. Na mocy powoływanego artykułu dzierżawcy („zarządcy”) obwodów łowieckich byli uprawnieni do zwalczania zdziczałych psów i kotów przy użyciu broni palnej przez osoby uprawnione. Ustawodawca przewidywał takie postępowanie w przypadku, gdy zwierzęta były zdziczałe, przebywały bez opieki i nadzoru człowieka na terenie obwodów łowieckich w odległości większej niż 200 m od zabudowań mieszkalnych lub stanowiły zagrożenie dla zwierząt wolno żyjących. Nowela
z 16 września 2011 r., zmieniła w istotny sposób treść analizowanego art. 33a ust. 3. Na mocy nowelizacji dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego mogą zapobiegać wałęsaniu się psów na terenie obwodu łowieckiego poprzez udzielenie pouczenia właścicielowi zwierzęcia lub odłowieniu psa i przekazaniu go jego właścicielowi. W przypadku gdy ustalenie właściciela psa nie jest możliwe, wówczas pies powinien zostać dostarczony do schroniska dla zwierząt. Koszty związane z odłowieniem psa oraz jego dostarczeniem do schroniska ponosi właściciel zwierzęcia.

Ustawodawca uregulował także możliwości uśmiercenia zwierzęcia, gdy zagraża ono ludziom lub innym zwierzętom. Możliwość taka wynika z art. 33 ust. 1 pkt 4 Ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. W myśl tego przepisu stan bezpośredniego zagrożenia musi wynikać z pewnych cech osobniczych zwierzęcia. Zatem powstałe zagrożenie spowodowane jest swoistymi cechami, przynależnymi konkretnemu zwierzęciu, a zagrożenia tego nie da się usunąć w inny sposób niż uśmiercenie zwierzęcia.

Przepisy znowelizowanej ustawy o ochronie zwierząt przewidują usypianie ślepych miotów. Zabieg ten polega na pozajelitowym podaniu środka stosowanego do eutanazji zwierząt lub przedawkowaniu środka stosowanego do narkozy chirurgicznej. Może być ono przeprowadzone przez lekarza weterynarii lub osobę uprawnioną pod jego nadzorem w schronisku dla zwierząt. Nadzór nad tą formą uśmiercania zwierząt ustawodawca powierzył Inspekcji Weterynaryjnej.

WNIOSKI

Rozważania na temat pozbawiania zwierząt życia były oraz są obecnie tematem wielu dyskusji, prowadzonych na różnych szczeblach. Wydaje się to być zasadne, gdyż w każdym społeczeństwie wykazującym się wysokim poziomem rozwoju cywilizacyjnego zagadnienie pozbawiania życia istot żywych, jakimi są otaczające człowieka zwierzęta (przede wszystkim kręgowe), budzi liczne kontrowersje i powinno wobec tego prowokować liczne dyskusje w przedmiotowym temacie. Uważam, iż ma to podstawowe znaczenie dla wypracowania i kształtowania w społeczeństwie właściwych postaw etycznych, związanych z humanitarną ochroną zwierząt, znajdującą swoje odzwierciedlenie w przepisach stanowionego prawa.

Według mojej oceny, przedstawiona powyżej analiza polskich przepisów prawnych, regulujących tematykę pozbawiania zwierząt życia, pokazuje w sposób prosty, a zarazem przejrzysty omawiane zagadnienie. Poddane analizie regulacje przede wszystkim chronią zwierzęta. Dopuszczają jednak możliwość pozbawienia ich życia w ściśle wskazanych okolicznościach, w przypadku zaistnienia których pozbawienie zwierząt życia wydaje się być uzasadnione względami humanitarnymi lub gospodarczymi.

Autor:

dr n. wet. mgr prawa Piotr Listos Katedra Anatomii Patologicznej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Zdjęcia:

Shutterstock