Jerzyki – Pierwsza pomoc lekarsko – weterynaryjna dla ptaków

Jerzyk, kto taki?

Jerzyk (Apus apus) jest jedynym przedstawicielem rzędu jerzykowatych regularnie zamieszkującym Polskę. Nie potrafi chodzić po ziemi, a kiedy na nią spadnie, wówczas porusza się pełzając. Dorosłe ptaki osiągają długość ciała 17 – 21 cm oraz masę między 40 a 60 gramów. W locie przypomina jaskółkę, ma jednak dłuższe od niej skrzydła i swoim kształtem przypomina sierp oraz ma ciemny brzuch. Ogon krótki z charakterystycznym trójkątnym wcięciem. Młodociane osobniki mają białe obwódki na brzegach piór. Podbródek biały i im starszy ptak, tym podbródek ciemniejszy. Dziób mały, jednak po jego otwarciu uwidacznia się stosunkowo duża jama dziobowa, dzięki której może chwytać swoje ofiary podczas lotu. W Polsce przebywają od ostatniej dekady kwietnia do września i odbywają tutaj lęgi. Samica składa 2-3 jaj, w gnieździe zbudowanym w wyrwach lub szczelinach znajdujących się w budynkach. Okres inkubacji jaj trwa od 18 do 21 dni. Przez następne 6 – 8 tygodni pisklęta przebywają w gnieździe pod opieką rodziców, a po opuszczeniu gniazda są całkowicie niezależne.

Jerzyk jako pacjent, co robić?

Badanie kliniczne i wywiad u jerzyków

Znalazcę pytamy, gdzie przebywał ptak zanim trafił do lecznicy i w jakich okolicznościach to nastąpiło. Następnie obserwujemy jerzyka w transporterze, w którym go przyniesiono. Zwracamy uwagę na pióra okrywowe, lotki oraz sterówki, kształt głowy, dziób i zachowanie. Następnie chwytamy go chwytem ornitologicznym (tzn. głowa pomiędzy palcem wskazującym i środkowym). Rozkładamy skrzydła i patrzymy czy przyciąga je do ciała. Omacujemy mostek oraz na podstawie wielkości mięśnia piersiowego szacujemy kondycję (grzebień wyczuwalny, lekko wyczuwalny, niewyczuwalny). Następnie chwytamy nogi i każdą z nich, oddzielnie wyciągamy i sprawdzamy czy pacjent je do siebie przyciąga, a także czy zaciska palce. Aby w pełni ocenić kondycję oraz sprawność kończyn, można spróbować umieścić jerzyka na chropowatej pionowej ścianie. Silny osobnik powinien bez problemu się utrzymać. Otwieramy dziób, oglądamy jamę dziobową, oceniamy śluzówkę (fizjologicznie jasnoróżowa), język oraz krtań. Następnie przeciągamy palec po piórach okrywowych „pod włos”, by sprawdzić obecność pasożytów oraz ewentualne zmiany na skórze i piórach.

Badania dodatkowe jerzyków

Podstawowym badaniem dodatkowym, jakie będziemy musieli wykonać, będzie prześwietlenie. Otóż RTG robimy wówczas kiedy podejrzewamy uszkodzenie któregoś ze skrzydeł, a nie jesteśmy pewni swoich podejrzeń. Warto zrobić je wówczas, gdy ptak jedno z nich utrzymuje w pozycji niefizjologicznej. Do dokładnego zobrazowania problemów powinniśmy zrobić dwie projekcje – strzałkową oraz boczną. Takie samo postępowanie tyczy się podejrzenia uszkodzenia kończyn miednicznych. Wtedy również wykonujemy dwie projekcje, przy czym w bocznej (lewo-prawej lub prawo-lewej) powinniśmy wyciągnąć tę nogę, u której podejrzewamy problem.

Wskazania do eutanazji jerzyków

Jerzyki to lotnicy, którzy spędzają większość swojego życia w powietrzu. Tam jedzą, czasami śpią, zbierają materiał na gniazdo, piją wodę, kopulują i wykonują wiele, wiele czynności. Właśnie dlatego ich skrzydła powinny działać bez zarzutu. Jeżeli nie ma takiej możliwości, wówczas należy dokonać eutanazji. W jaki sytuacjach można ją zrobić? Zwichnięcie ramienia, pęknięcie obręczy barkowej, zwichnięcie łokcia, zwichnięcie nadgarstka, złamanie obojczyka, złamanie kości kruczej, złamanie łopatki, poważne defekty w upierzeniu. Sam zabieg wykonujemy podając ketaminę 250 mg/kg IM, a następnie pentobarbital 0,2-1 ml/kg IC.

Najczęstsze problemy jerzyków

Uszkodzenia kończyn

W tym przypadku bardzo często musimy mierzyć się ze złamaniami kości skrzydeł, zwichnięciami oraz stłuczeniami. W przypadku tego ostatniego wystarczy skrzydło usztywnić, a sam ptaki powinien w takim opatrunku przebywać około tygodnia. Podawanie leków przeciwbólowych czy przeciwzapalnych nie jest konieczne, ale wskazane. W przypadku ptaków najlepiej spisuje się tutaj meloksykam w dawce 0,5 mg/kg mc.

Niedożywienie

Na podstawie wielkości mięśni piersiowych oceniamy kondycję ptaka, a także stan jego odżywienia. Jednak aby sprawdzić dokładnie czy ptak ma jakiekolwiek zapasy energii, należy dmuchnąć w pióra na mostku trzymając go chwytem ornitologicznym i obejrzeć okolicę od wpustu do klatki piersiowej, do rękojeści mostka. Właśnie w tych miejscach i na brzuchu powinien być widoczny odkładający się tłuszcz. Jeśli go brak a także czuć mostek, wówczas należy dożywić jerzyka zalecając regularne odkarmianie świerszczami (najlepiej bez kończyn), mącznikiem (wyparzonym we wrzątku i bez aparatu gębowego) oraz czerwiem pszczelim lub larwami barciaka mniejszego lub większego, a do tego uzupełnić pokarm o dodatek wapnia (posypać nim pokarm, np. startą kością sepii) i polać preparatem witaminowym zawierającym witaminy AD₃E.

Odwodnienie

W tym przypadku najistotniejsze jest nawodnienie ptaka. Mamy tutaj dwie możliwości, albo podaż płynu per os lub w iniekcji podskórnej. W praktyce lekarsko-weterynaryjnej o wiele wydajniejszym sposobem jest ten drugi. Jak go wykonać? Otóż należy zrobić tzw. namiocik ze skóry zgromadzonej w fałdzie skórnym, następnie tam wbić igłę oraz zdeponować płyn. Płyny przygotowujemy w dawce 25 ml/kg mc i według własnych doświadczeń najlepsze efekty osiąga się podając mieszankę złożoną z duphalite, kompleksu witamin b, 5% glukozy dopełnioną 0,9% NaCl.

Pisklę niezdolne do lotu

Dość często dochodzi do sytuacji, kiedy z gniazda wychodzą już pisklęta opierzone ale ze zbyt krótkimi lotkami, co uniemożliwia im lot. Co robić? Wówczas należy przechować jerzyka, żywić go w odpowiedni sposób, jaki opisano powyżej oraz mierzyć lotki od nadgarstka do ich końca. Jeśli osiągną co najmniej 165 mm, a jerzyk masę ciała 40 gramów, wówczas przy dobrej pogodzie można spróbować wypuścić takiego ptaka. Jerzyka można utrzymywać w pudełku po butach wyścielonym papierem toaletowym lub ręcznikiem papierowym

Pasożyty zewnętrzne

Niemal na każdym dzikim ptaku można spotkać pasożyty zewnętrzne. Należy wówczas takiego osobnika zabezpieczyć przed niepożądanymi skutkami obecności tych zwierząt. Preparatami dobrze działającymi są zawierające pyretryny (np. Insectin) w formie proszku, którym posypujemy pióra oraz iwermektyna podawana spot-on na kark. Należy wówczas rozchylić pióra w taki sposób, aby lek dostał się na skórę.

Autor:

lek. wet. Kacper Kowalczyk
Katedra Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych, UP Wrocław

Zdjęcia: Z zasobów autora

Bibliografia:

1. Szczypa K., 2017, Współczesne metody żywienia jerzyka zwyczajnego (Apus apus), Weterynaria w praktyce, 4/2017, str. 94-99;

2. Kruszewicz A. G., Czujkowska A., 2008, Jerzyki jako pacjenci lecznic weterynaryjnych, Magazyn Weterynaryjny Choroby Ptaków – Monografia, str. 422 – 425;

3. Kruszewicz A. G., 2006, Ptaki Polski t. I, Multico Books, str. 352 – 354;

4. Carpenter J. W. et al., 2017, Exotic Animal Formulary 5th edition, Elsevier, str. 168 -334