Czy jesteś profesjonalistą?

Niektóre treści i reklamy zawarte na tej stronie przeznaczone są wyłącznie dla profesjonalistów związanych z weterynarią

Przechodząc do witryny www.weterynarianews.pl zaznaczając – Tak, JESTEM PROFESJONALISTĄ oświadczam,że jestem świadoma/świadomy, iż niektóre z komunikatów reklamowych i treści na stronie przeznaczone są wyłącznie dla profesjonalistów, oraz jestem osobą posiadającą wykształcenie medyczne lub jestem przedsiębiorcą zainteresowanym ofertą w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.

Nie jestem profesionalistą

Laseroterapia niskoenergetyczna w zaburzeniach przewodnictwa tła rdzeniowego i innych neuropatiach oraz w leczeniu bólu

Diodowe lasery terapeutyczne zdobywają coraz większą popularność w medycynie weterynaryjnej [1-5]. Brak powikłań, wyraźny bezpośredni efekt kliniczny oraz prostota i dostępność metodyki zabiegów pozwalają stosować promieniowanie tych laserów w leczeniu różnorodnych schorzeń i przypadków u zwierząt. Dla uzyskania skutecznych efektów terapeutycznych bardzo istotna jest długość fali promieniowania laserowego. Od niej zależy przenikanie promieniowania w głąb tkanki biologicznej. W zakresie długości fali (550-900)nm światło laserowe prawie w 100% przenika w głąb tkanki. Przy długościach fali powyżej 900 nm i poniżej 550 nm – promieniowanie laserowe ulega silnej absorpcji w warstwie powierzchniowej skóry. Im krótsza jest długość fali, tym w wyższym stopniu jest pochłaniana w strukturach tkanki. Zależność współczynnika absorpcji (A) promieniowania laserowego w funkcji długości fali lasera dla trzech głównych składników tkanki ilustruje znany z dostępnej literatury [6-8] wykres Ryc.1.

dlugosc fali111

Ryc. 1 Długości fal laserów CTL na tle długości fal emitowanych przez słońce.

 

Przykładowe zastosowania promieniowania laserów niskoenergetycznych

Przykładowe zastosowania promieniowania laserów niskoenergetycznych w medycynie weterynaryjnej zestawiono w tabeli 1.

W literaturze [9-14] dotyczącej laseroterapii niskoenergetycznej (z ang. LLLT – Low Level Laser Therapy) liczne badania potwierdzają, że w zabiegach tych najkorzystniej jest stosować lasery o długościach fali 635 nm, 660 nm, 780 nm i 820 nm. Właściwy dobór długości fali promieniowania do skutecznych zabiegów – oprócz znajomości stopnia absorpcji w tkankach – ilustrują poniższe wykresy.

Na ryc. 2 pokazano, nieco prościej niż na rys. 1, wpływ długości fali promieniowania na głębokość penetracji w tkance miękkiej. Widać, że spośród znanych laserów terapeutycznych najgłębiej penetrują w tkance fale o długości 820 nm. Wyraźnie widać szczątkową, bliską zera głębokość penetracji fal laserów CO2 i YAG:Er. Przez to te lasery są znakomitymi laserami chirurgicznymi. Długości fali 980 nm, 1064 nm oraz fale o barwie niebieskiej (4xx nm) i zielonej (5xx nm) są mniej skuteczne niż lasery CO2 i YAG:Er, ale coraz częściej są laserami do mikrochirurgii kontaktowej.

Na ryc. 3 widać stopień skuteczności długości fali promieniowania lasera na przykładzie syntezy RNA i DNA [9]. Ten bardzo ciekawy – dla praktyki laseroterapii – wykres powstał w wyniku pomiarów syntezy RNA i DNA po naświetlaniu hodowli komórek HeLa różnymi długościami fali promieniowania. Z rysunku tego można wnioskować, że różna jest skuteczność stymulacji procesów biologicznych w komórkach i strukturach komórkowych pod wpływem różnych długości fali. W tym konkretnym przypadku najskuteczniejsza okazała się długość fali 780 nm. Na drugim miejscu – prawie równorzędnie – są fale 635 nm (czerwona barwa światła) i podczerwona – 820 nm. Uwagę zwraca długość fali 690 nm – jako bardzo popularna w produkcji diod laserowych – która w tym eksperymencie nie dawała żadnego pozytywnego efektu stymulacyjnego (terapeutycznego).

 

Ryc. 4. cytuje znane prawo Lamberta-Beera, pokazujące szybki, eksponencjalny spadek mocy promieniowania padającego na powierzchnię tkanki biologicznej. Uwagę zwraca fakt, że – wg tego prawa – moc promieniowania widzialnego czerwonego 635nm spada aż do 40% już na głębokości kilkunastu milimetrów. Natomiast najgłębiej penetrująca długość fali 820 nm – spadek mocy padającej do 10% obserwuje się na głębokości około 5 cm. Przy mocy padającej na tkankę o wartości 500 mW na głębokości 5 cm uzyskamy zaledwie 50 mW. To niezwykle ważny praktyczny wniosek – łatwy do zapamiętania – bo jeśli patologia zlokalizowana jest głęboko, moc z urządzenia musi być wyższa, aby skompensować stratę mocy, która musi dotrzeć do patologii.

tab1

Zdając sobie sprawę z tego fizyczno-biologicznego faktu, należy zauważyć, że efekt terapeutyczny uzyskać można tylko wtedy, gdy energia fotonów dotrze do obszaru chorego (staw biodrowy, stawy kolanowe, choroby wewnętrzne) i tam fotony w odpowiedniej ilości (dawce energii) po zaabsorbowaniu ich w komórkach chorej tkanki wywołują procesy naprawcze, regeneracyjne, terapeutyczne.

Jeszcze jaskrawiej ilustruje ten fakt ryc. 5. Łatwo na niej zauważyć charakterystyczną, objętościową „dawkę energii” – TABLETKĘ LASEROWĄ. Tworzy jąpowierzchnia Sa oddziaływania promieniowania na skórę i głębokość penetracji w tkance (d). Warto zapamiętać, że czym mniejsza moc promieniowania, tym płycej wnika w tkankę i tym mniejsza jest objętościowa wielkość dawki energii mniejsza jest TABLETKA LASEROWA.

Laseroterapia niskoenergetyczna – charakterystyka metod i technik zabiegowych

Laseroterapia niskoenergetyczna polega na doprowadzeniu odpowiedniej ilości fotonów – dawki energii promieniowania o określonej długości fali – do obszaru tkanki objętej patologią. W zależności od objętościowej lokalizacji patologii głębokość wnikania fotonów światła może być regulowana długością fali i gęstością mocy promieniowania laserowego. Także czas oddziaływania światła z tkanką i rozmiar powierzchniowy tego oddziaływania mają duże znaczenie w skuteczności doprowadzenia promieniowania do obszaru schorzenia. Trzecim równie ważnym czynnikiem odpowiedzialnym za skuteczność zabiegów są technika zabiegu i rodzaj aplikatora. Obydwa te czynniki realizuje sonda zabiegowa wraz z aplikatorami zabiegowymi. Przykład takiej sondy przedstawiono na ryc. 6.

Jeżeli wiązkę promieniowania laserowego doprowadzamy do tkanki za pośrednictwem sond zabiegowych wyposażonych w aplikatory soczewkowe, to możemy mieć do czynienia z różną wielkością powierzchni aplikacyjnej (Sa). W zależności od rodzaju zastosowanego obiektywu możemy otrzymać wiązkę równoległą – ryc. 7a, z innym obiektywem otrzymamy wiązkę zogniskowaną na tkance – ryc. 7b. Na ryc. 7c zilustrowano – dla przypomnienia – wiązkę rozbieżną.

Ryc. 6. Przykładowa konstrukcja sondy zabiegowej, punktowej.

Ryc. 6. Przykładowa konstrukcja sondy zabiegowej, punktowej.

Ryc. 7. Ilustracja konstrukcji trzech najbardziej typowych aplikatorów soczewkowych: a) aplikator soczewkowy generujący równoległą wiązkę promieniowania, b) aplikator soczewkowy generujący zogniskowaną do średnicy (da) wiązkę promieniowania laserowego, c) aplikator soczewkowy generujący rozbieżną wiązkę promieniowania o średnicy aplikacyjnej (da) i powierzchni aplikacyjnej (Sa).

Ryc. 7. Ilustracja konstrukcji trzech najbardziej typowych aplikatorów soczewkowych: a) aplikator soczewkowy generujący równoległą wiązkę promieniowania, b) aplikator soczewkowy generujący zogniskowaną do średnicy (da) wiązkę promieniowania laserowego, c) aplikator soczewkowy generujący rozbieżną wiązkę promieniowania o średnicy aplikacyjnej (da) i powierzchni aplikacyjnej (Sa).

Ryc. 8. Przykładowa konstrukcja sondy zabiegowej, powierzchniowej. powierzchniowej z aplikatorem 17-to diodowym, średnica zabiegowa da=50mm=5cm, powierzchnia zabiegowa Sa=20cm2.

Ryc. 8. Przykładowa konstrukcja sondy zabiegowej, powierzchniowej. powierzchniowej z aplikatorem 17-to diodowym, średnica zabiegowa da=50mm=5cm, powierzchnia zabiegowa Sa=20cm2.

 

Coraz częściej w zabiegach laseroterapii niskoenergetycznej spotkać można lasery z sondami powierzchniowymi, wielodiodowymi: 9 diod, 17 diod.

Wyróżniamy techniki zabiegowe kontaktowe i bezkontaktowe. Przykłady tych technik ilustrują schematy na ryc. 9a i b. Na ryc. 9b pokazano lokalizację patologii wewnątrz tkanki i płytką penetrację promieniowania dla przypadku bezkontaktowej techniki zabiegów oraz znacznie głębszą penetrację dla zabiegów techniką kontaktową – ryc. 9c.

Typowe aplikatory soczewkowe stosowane w zabiegach w medycynie weterynaryjnej mają powierzchnię ok. 1 cm2 i umożliwiają wykonywanie zabiegów laseroterapii zarówno techniką kontaktową, jak i bezkontaktową. O tym, jaki rozkład promieniowania otrzymamy w tkance, decyduje w dużym stopniu układ optyczny sondy zabiegowej aparatu laserowego. Jak to ustalono na podstawie obliczeń teoretycznych [1], układ optyczny dający wiązkę równoległą promieniowania laserowego zapewnia najgłębszą penetrację tkanek w trakcie zabiegu wykonywanego techniką kontaktową – punktową. Drugim rodzajem wiązki laserowej jest zilustrowana na ryc. 9c wiązka rozogniskowana.

Ogólnie można przyjąć, że promieniowanie widzialne o długości fali 660 nm lub 635 nm charakteryzuje się mniejszą penetracją w głąb tkanek i dlatego znajduje zastosowanie w leczeniu zmian chorobowych o lokalizacji powierzchniowej lub płytkiej (do 10 mm). Do terapii zmian chorobowych o głębszej lokalizacji (powyżej 10 mm) wskazane jest stosowanie promieniowania laserów emitujących długość fali 820 nm +/- 10 nm lub (780nm), ponieważ charakteryzuje się ono lepszym przenikaniem w głąb tkanki – do 15 cm przy mocy promieniowania 500 mW lub 780 nm nieco płycej penetrującej, ale znanej jako najskuteczniejsza w realizacji procesów terapeutycznych.

W tym miejscu należy także wspomnieć, że dla przeprowadzenia poprawnej procedury zaleca się każdorazowo przed przystąpieniem do laseroterapii dokonać oceny rozległości powierzchniowej leczonej patologii i na tej podstawie dobrać odpowiedni aplikator.

W medycynie weterynaryjnej pewna grupa schorzeń cechuje się bardzo małymi rozległościami powierzchniowymi i objętościowymi. W takich przypadkach laseroterapia jest wykonywana sondą punktową z aplikatorem soczewkowym o średnicy (da) = 11 mm i powierzchni aplikacyjnej (Sa) = 1 cm2. W zależności od charakteru patologii tylko poprawny dobór długości fali promieniowania oraz gęstości mocy, a także jednej z przedstawionych technik zabiegu wykonywanych sondą z aplikatorem światłowodowym o małej średnicy, pozwoli na skuteczną laseroterapię.

Powierzchnia zabiegowa zależy od średnicy aplikatora światłowodowego i techniki zabiegu, czyli odległości aplikatora od powierzchni tkanki.

Charakterystyka konstrukcji i wyposażenia diodowego lasera terapeutycznego dla zastosowań w zabiegu laseroterapii niskoenergetycznej

Do skutecznej i bezpiecznej realizacji laseroterapii – bez leków – przedstawionych w tab. 1 schorzeń i przypadków spotykanych u zwierząt należy zastosować właściwy aparat wyposażony w sondę lub sondy zabiegowe i aplikatory zabiegowe. Jak wspomniano na wstępie, jednym z najważniejszych parametrów aparatu do laseroterapii jest długość fali (λ) wyrażana w nanometrach (1 nm = 10-9m) lub w mikrometrach (1 µm). Właściwy wybór dostępnych na rynku długości fal charakteryzują powyższe rysunki. Drugim w kolejności parametrem jest moc promieniowania laserowego wyrażana w miliwatach (1 mW = 10-3W). Żarówki w gospodarstwach domowych mają typową moc światła od 10 W do 100 W. Najważniejszy jednak parametr do skutecznych i bezpiecznych zabiegów wyrażany w dżulach na 1 cm2 (J/cm2) to dawka energii.

Jest to ostatnie kryterium doboru parametrów promieniowania laserowego do wykonywania laseroterapii nieinwazynej (biostymulacji laserowej), tj. czas „pompowania” energii fotonów do chorej tkanki, czyli czas oddziaływania fotonów z tkanką. Można tutaj posłużyć się analogią karmienia dziecka łyżeczką miodu lub mleka. Dopóki nie nakarmimy malucha porcjami jedzenia, to jego organizm nie będzie miał wystarczającej energii z pożywienia, a ta warunkuje zdrowie u dziecka. Z fotonami światła jest podobnie. Tyle, że fotony poprzez absorpcję w mitochondriach komórek stanowią dla nich lokalnie podawane, zewnętrzne porcje energii (pożywienia). Minimalny czas potrzebny na transfer energii fotonów do komórek odpowiedzialnych za procesy terapeutyczne (regeneracja uszkodzonej tkanki, zwalczanie procesów zapalnych, obrzęków itp.) wynosi 10 sekund w 1 cm3 chorej tkanki. Procesami zewnętrznego „karmienia” komórek chorego obszaru rządzi prawo laseroterapii niskoenergetycznej opracowane przez trzech lekarzy: Arndta, Schultza i Oshiro. W wyniku swoich wieloletnich prac wykazali, że dawka energii fotonów (promieniowania laserowego) ma zasadnicze znaczenie w wywoływaniu procesów naprawczych. Prawo to zilustrowali prostą krzywą pokazaną na ryc. 11.

Ryc. 11. Podstawowe prawo laseroterapii niskoenergetycznej – prawo Arndta-Schultza-Oshiro.

Ryc. 11. Podstawowe prawo laseroterapii niskoenergetycznej – prawo Arndta-Schultza-Oshiro.

 

Z prawa Arndta-Schultza-Oshiro, zilustrowanego na ryc. 11, wynika, że dawka powierzchniowej energii w przedziale od 4 do 12 J/cm2 jest dawką skuteczną. Zaś gęstość energii poniżej 2 J/cm2 nie wywołuje potrzebnych procesów terapeutycznych. Wg tego prawa gęstości powierzchniowej energii powyżej 12 J/cm2 wywołują procesy hamujące terapię.

Źródłem światła w tym laserze jest dioda półprzewodnikowa generująca moc promieniowania 600 mW, o długości fali 820 nm. Moc promieniowania jest regulowana od 50 mW do 600 mW (co 50 mW) przez mikrokomputer pokładowy. Wyświetlane parametry mocy wybranej sondy zabiegowej pokazywane są na nowoczesnym kolorowym wyświetlaczu ciekłokrystalicznym. Sonda zabiegowa generująca promieniowanie 820 nm i moc 600 mW oraz sonda powierzchniowa generująca promieniowanie 660 nm i moc 600 mW wraz z wymiennym aplikatorem soczewkowym da = 11 mm i Sa = 1 cm2 zapewniają łatwe doprowadzenie promieniowania laserowego do miejsca zabiegu. Sonda powierzchniowa zapewnia terapię rozległych powierzchniowo i niezbyt głęboko położonych schorzeń oraz przypadków.

Laseroterapia niskoenergetyczna w zaburzeniach przewodnictwa tła rdzeniowego i innych neuropatiach

Dyskopatia, zwyrodnienia krążków międzykręgowych, spondyloza i inne zmiany prowadzące do upośledzenia przewodnictwa nerwowego zdarzają się u zwierząt bardzo często. Wśród właścicieli zwierząt pokutuje przekonanie, że choroby te dotyczą prawie wyłącznie niektórych ras psów: jamników i owczarków niemieckich. Nic bardziej mylnego – spondylozę diagnozuje się także u kotów, znane są także przypadki tego schorzenia u szczurów!

Zwyrodnienia krążków międzykręgowych można leczyć chirurgicznie, aczkolwiek zabieg taki jest stosunkowo kosztowny i niesie ze sobą potencjalne ryzyko dla zwierzęcia. Chociaż zastosowanie małoinwazyjnego promieniowania lasera mikrochirurgicznego może okazać się zarówno skuteczne, jak i tanie, niewielu właścicieli decyduje się na taki zabieg. Przykład takiego lasera pokazano na ryc. 14. Spondyloza z kolei jest uznawana za nieuleczalną chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa. Zwierzęta dotknięte jednym i drugim schorzeniem są więc często skazane wyłącznie na leczenie zachowawcze.

Ryc. 13. Zespół dysku międzykręgowego u psa. Przepuklina typu 1 (a) oraz typu 2 (b) wg Hensena [18].

Ryc. 13. Zespół dysku międzykręgowego u psa. Przepuklina typu 1 (a) oraz typu 2 (b) wg Hensena [18].

Udowodniono, że promieniowanie laserowe, zwiększając przepuszczalność błon komórkowych, wpływa pozytywnie na przewodnictwo nerwowe i wydzielanie neurotransmiterów do przestrzeni synaptycznej. Laseroterapia daje więc szansę wielu zwierzętom na znaczną poprawę komfortu życia.

W Klinice Małych Zwierząt SGGW w Warszawie przeprowadzono badania na bardzo licznej i zróżnicowanej grupie psów cierpiących na zaburzenia neurologiczne o charakterze rdzeniowym oraz ból w różnych odcinkach kręgosłupa. U wszystkich pacjentów stosowano laseroterapię niskoenergetyczną. Po prawie 2 miesiącach terapii podsumowano jej wyniki. Zaskoczeniem był znaczny rozdźwięk między efektami laseroterapii w przypadku porażeń spastycznych (do 86% wyleczeń) i wiotkich (poprawa u zaledwie 25% pacjentów). Podobnie efekt przeciwbólowy był lepszy u pacjentów z porażeniem spastycznym niż wiotkim [2]. Wniosek z tych badań był dość prosty. Mianowicie, u zwierząt z porażeniem spastycznym promieniowanie laserowe może stanowić bardzo dobrą – nielekową – metodę terapii.

Laseroterapia niskoenergetyczna daje doskonałe wyniki w terapii spondylozy. Powstające między kręgami osteofity powodują znaczną bolesność, a z czasem – upośledzenie przewodnictwa w nerwach rdzeniowych.

Zastosowanie laseroterapii niskoenergetycznej pozwala osiągnąć wielokierunkowy efekt terapeutyczny. Przede wszystkim promieniowanie laserowe znacznie zmniejsza bolesność, spowalniając przepływ impulsów w neuronalnych drogach przewodzenia bólu. Dodatkowo zwiększa przewodnictwo w nerwach rdzeniowych, co w sumie pozwala znacznie polepszyć komfort życia i poruszania się zwierzęcia. Działanie pobudzające regenerację tkanek pozwala w pewnym stopniu przywrócić prawidłową strukturę uciskanych nerwów.

Wielu praktykujących lekarzy weterynarii stosowało laseroterapię właśnie w leczeniu wspomagającym spondylozy. Efekty takiej terapii były doskonałe, delikatna stymulacja promieniowaniem laserowym pozwalała przywrócić lub polepszyć możliwość poruszania się, a także znacznie zmniejszyć ból, umożliwiając ograniczenie stosowania środków przeciwbólowych.

Choroby zwyrodnieniowe krążków międzykręgowych mogą doprowadzić do upośledzenia przewodnictwa nerwowego. Najbardziej niekorzystnym efektem takiej choroby zwyrodnieniowej jest wypadnięcie jądra miażdżystego. W schorzeniach tych upośledzone zostaje przewodnictwo nerwowe, a więc zwierzę często traci władzę w kończynach miednicznych, nie trzyma moczu, a czasem nawet popuszcza kał. Ponadto wielokrotnie choroba przebiega z silnym bólem. Wypadnięcie jądra miażdżystego warto leczyć operacyjnie, lecz wielu właścicieli zwierząt nie może sobie na to pozwolić. Leczenie farmakologiczne jest żmudne i często może prowadzić do zniechęcenia.

Warto dodatkowo lub jako podstawę terapii w stanach zwyrodnieniowych i przy wypadnięciu jądra miażdżystego zastosować laseroterapię niskoenergetyczną. Szczególnie istotne w tej sytuacji jest działanie pobudzające regenerację tkanek, a także efekt przeciwbólowy. Wielu lekarzy weterynarii nie tylko zaleca stosowanie promieniowania laserowego w chorobie zwyrodnieniowej krążków międzykręgowych, ale nawet przedkłada ją ponad wszystkie inne formy terapii. Ta metoda leczenia daje u większości zwierząt doskonałe efekty. Ważne jest tylko, by jak najwcześniej rozpocząć zabiegi, a także by nie wahać się łączyć laseroterapii z innymi formami rehabilitacji, jak masaż, gimnastyka, pływanie. Wielokrotnie w literaturze opisywano przypadki „cudownych ozdrowień” zwierząt, dla których lekarze nie widzieli już szans, właśnie dzięki zastosowaniu leczenia promieniowaniem lasera.

Opracowane dla zastosowań w terapii schorzeń neurologicznych u zwierząt, rekomendowane parametry dawkowania promieniowania laserowego dla tkanek miękkich są następujące: dawka energii 4-6 J/cm2 5-10 zabiegów 1 raz dziennie. W razie potrzeby serię zabiegów można powtórzyć po 10-14 dniach.

Dr Mark Richards [3] opisał przypadek 15-letniej spanielki, która trafiła do niego z objawami zespołu przedsionkowego starych psów. Terapia polegająca na naświetlaniu czaszki zwierzęcia promieniowaniem laserowym oraz podaniu glikokortykosteroidów i osłonowo antybiotyku przyniosła doskonałe efekty.

Brazylijscy specjaliści od traumatologii przeprowadzili badania nad leczeniem rwy kulszowej u szczurów, wywołanej mechanicznym uciskiem na nerw kulszowy. Część zwierząt poddawano zabiegom laseroterapii niskoenergetycznej z wykorzystaniem różnych parametrów, część zaś stanowiła grupę kontrolną. Kryterium oceny działania terapii była ruchomość kończyny przed zabiegiem, przed rozpoczęciem terapii i po ich zakończeniu. Zabiegi laserowe przyniosły nadspodziewanie dobre efekty [4].

Badanie zdolności promieniowania laserowego do regeneracji uszkodzonych nerwów przeprowadzono także wśród psów. Poddawano je obustronnemu przecięciu nerwu promieniowego, a po 3 tygodniach – operacyjnie zespolono przecięte nerwy. Następnie w jednej kończynie stosowano laseroterapię niskoenergetyczną, a w drugiej nie, by wykazać, czy i jak niskoenergetyczne promieniowanie laserowe oddziałuje na uszkodzone nerwy. Efekty były zaskakujące – badania histopatologiczne wykazały znacznie bardziej zaawansowane procesy regeneracji w nerwach poddawanych laseroterapii. Także ruchomość odpowiednich kończyn powracała do normy znacznie szybciej [12-17].

Do wywołania efektu analgetycznego w tkankach dochodzi dzięki następującym reakcjom na poziomie komórkowym i cząsteczkowym:

  • pobudzeniu procesów metabolicznych w mitochondriach,
  • zwiększeniu przepływu przez naczynia krwionośne i chłonne,
  • zwiększeniu syntezy endorfin i endogennych opiatów,
  • obniżeniu aktywności nerwów obwodowych,
  • pobudzeniu mechanizmów odpowiedzialnych za utrzymanie homeostazy,
  • hamowaniu uwalniania mediatorów zapalenia,
  • wpływowi na zmiany przepuszczalności błon komórkowych,
  • zwiększeniu sekrecji acetylocholiny.

zalety

Piśmiennictwo:

1. Glinkowski W., Pokora L.: Lasery w terapii. Laserinstruments, Warszawa 1993.

2. Lechowski R., Lenarcik M.: Skuteczność terapii laserem małej mocy w wybranych schorzeniach psów (cz. I) Zastosowanie laseroterapii w leczeniu neurologicznych zaburzeń pochodzenia rdzeniowego oraz stanach bólowych „Magazyn Wet.” 1994, 6, 43-47.

3. Richards M.W.: Low Level Laser Therapy in Companion. “Animal Medicine and Surgery”.

4. Cunha N.B.; Moesch J. i in.: Uso do laser, 670 nm, no quadro álgico de ratos submetidos à modelo experimental de ciatalgia. “Revista Brasileira de Medicina Do Esporte” 3.04.2008, 14 (2): 115-118.

5. Stainki D.R., Raiser A.G. i in.: A radiaçăo laser arseneto de gálio (AsGa) na regeneraçăo do nervo radial submetido a reparaçăo cirúrgica secundária. “Brasilian journal of veterinary research and animal science”, 1998, vol. 35 n. 1.

6. Chyczewski M., Brzeski W., Jałyński M. i in.: Wpływ biostymulacji laserowej na leczenie złamań kostnych. „Magazyn Wet.” 1998, 2, 99-101.

7. Finsen N.R.: La Phototherapie. “Carre et Naud”, Paris, 1899.

8. Maiman T.H.: Stimulated optical radiation in ruby. “Nature”, 187, 493, 1960; „Brit. Comm. Electronics” 7:674, 1960; „Phys. Rev. Letters” 4:564, 1960.

9. Basow N.G.: „Żurn. Eksp. Theor. Fiz.”, 12, 1240, 1960; 39, 1777, 1960.

10. Goldman L., Hornby P., Meyer R., Goldman B.: Impact of the laser on dental caries. “Nature”, 1964; 203: 417.

11. Stern R.H.: The laser in dentistry: a review of the literature. “J. Dent. Assoc. South Afr.” 1974, 3: 7-15.

12. Yamamoto H., Ooya K.: Potential of yttrium-aluminium-garnet laser in caries prevention. “J. Oral Path.” 1974; 3: 7-15.

13. Stern R.H., Sognnaes R.F.: Laser beam effect on dental hard tissues. “J. Dent. Res.” 1964, 43: 873.[3].

14. Kinersky T., Jarabok J.P., Phatak N.M.: Laser effects on tissue and materials related to dentistry. “J. Amer. Dent. Assoc.” 1965; 10: 592-600.

15. Goldman L., Gray J., Goldman J.: Effect of laser beam impacts on teeth. “J. Amer. Dent. Assoc.” 1965; 70: 601-606.

16. Lobene R.R., Fine S.: Interaction of laser radiation with oral hard tissues. “J. Pros. Dent.” 1966; 16: 386.

17. Peck S., Peck H.: Laser radiation: some specific dental effects and an evaluation of its potential in dentistry. “J. Pros. Dent.” 1967; 17: 195-203.

18. Lechowski R., Lenarcik M.: Skuteczność terapii laserem małej mocy w wybranych schorzeniach psów (cz. I) Zastosowanie laseroterapii w leczeniu neurologicznych zaburzeń pochodzenia rdzeniowego oraz stanach bólowych. „Magazyn Wet.” 1994, 6, 43-47.


Autor i zdjęcia:

prof. dr hab. inż. Ludwik Pokora

artykuł jest fragmentem książki „Lasery dla medycyny weterynaryjnej”, CTL – Centrum Terapii Laserowej, Zakład Laseroterapii i Fizjoterapii, 2016

 

Nasi klienci