Pierwsza pomoc dla ptasiego pacjenta

Przypadki, które wymagają udzielenia pierwszej pomocy ptakowi, można podzielić na wymagające natychmiastowej interwencji lekarskiej i takie, które wymagają udzielenia pomocy tego samego dnia.

Do przypadków wymagających pomocy natychmiastowej zaliczyć możemy:

• zaparcie jaja,

• krwawiące pióro,

• rozległe poparzenia,

• krew w kale,

• podejrzenie połknięcia ciała obcego lub substancji trującej,

• objawy neurologiczne,

• silną duszność.

Do przypadków wymagających pomocy tego samego dnia:

• wypadnięcie kloaki,

• podgryzienie (np. przez kota, fretkę lub psa),

• uraz głowy,

• wrośniętą/zaciśniętą obrączkę,

• zwracanie z wola,

• biegunkę.

ZAPARCIE JAJA

Do najczęstszych przyczyn zaparcia jaja należą niedobory mineralno-witaminowe, a w szczególności niedobór wapnia. Wynikają one najczęściej z niewłaściwej i ubogiej diety, którą karmiona jest większość papug. Wytworzenie jaja i prawidłowe uwapnienie skorupki to ogromny wysiłek dla organizmu, w trakcie którego zużywana jest duża ilość wapnia. W niektórych przypadkach niedobór tego pierwiastka może doprowadzić do wytworzenia jaja ze słabo uwapnioną skorupką. Do przyczyn zaparcia jaja można też zaliczyć: zaburzenia hormonalne (ciągłe składanie jaj), słabe mięśnie, otyłość czy wytworzenie zbyt dużego jajka.

Objawy, jakie może wykazywać ptak z zaparciem jaja, to:

• napuszenie, osowiałość;

• siedzenie na dnie klatki (czasem z rozszerzonymi na boki nogami);

• duszność, rytmiczne ruchy ogona w górę i w dół;

• parcie;

• krew w kale lub w okolicy kloaki;

• powiększony obrys jamy ciała;

• brak odchodów.

Jeśli w trakcie badania klinicznego zauważymy powiększony obrys jamy ciała lub wyczujemy w niej twór, możemy podejrzewać zaparcie jaja. W celu jego potwierdzenia należy wykonać RTG. Najmniej stresujący dla pacjenta, a zarazem bardzo łatwy sposób na wykonanie RTG, to umieszczenie ptaszka w pudełku kartonowym, w torebce papierowej lub w pojemniku z plexi, bezpośrednio na kasecie do RTG. Na zdjęciu wykonanym w ten sposób uwapnione jajo będzie widoczne.

Postępowanie przy zaparciu jaja

Przede wszystkim, jeśli stan pacjenta na to pozwala, należy go nawodnić przez podskórne podanie płynu Ringera z mleczanami z dodatkiem płynu Duphalyte. Przy podejrzeniu niedoborów wapnia należy domięśniowo podać rozcieńczony wapń, w dawce 50-100 mg/kg. Do kloaki można podać niewielką ilość rozpuszczalnego w wodzie żelu, np. do USG, za pomocą tuberkulinówki.

Kolejnym krokiem jest umieszczenie pacjenta w inkubatorze, w temperaturze 28-30º, z dosyć wysoką wilgotnością – około 70-80%. Aby zapewnić komfort ptakowi, dobrze jest przykryć, choćby częściowo, inkubator oraz zagwarantować mu ciszę i spokój.

W niektórych przypadkach, szczególnie jeśli ptak krótko wykazuje objawy zaparcia i nie ma podejrzenia przyklejenia jaja do ściany jajowodu czy skrętu jajowodu, po około 90 minutach od podania wapnia uzasadnione jest podanie oksytocyny w dawce 5 IU/kg, podskórnie lub domięśniowo. Ponieważ zaparcie jaja jest niezwykle bolesne, należy zadbać o podanie pacjentowi leków przeciwbólowych, np. butorfanolu w dawce 0,5-2 mg/kg i.m.  lub meloksykamu w dawce 0,1-0,2 mg/kg p.o., i.m.

Opisane postępowanie zwykle w ciągu 24 godzin doprowadza do złożenia jaja.

Jeśli pomimo nawodnienia oraz podania leków i umieszczenia w inkubatorze ptak nie złożył jaja, konieczne jest odesłanie pacjenta do lecznicy specjalizującej się w leczeniu ptaków. Powodem niezniesienia jaja pomimo powyższego postępowania może być „przylepienie” się jaja do ściany jajowodu, zrosty lub stany zapalne w obrębie układu rozrodczego, skręt jajowodu lub zbyt duże jajo.

Możliwe powikłania zaparcia jaja to, m.in. zrosty w obrębie jajowodu, zapalenie otrzewnej lub jajowodu. Należy pamiętać, że zaparcie jaja stanowi poważne zagrożenie dla życia.

KRWAWIĄCE PIÓRO

Najczęściej można się spotkać z krwawieniem z rosnącego pióra. Może do niego dojść w wyniku urazu skutkującego złamaniem. Niekontrolowane krwawienie może doprowadzić do wykrwawienia się ptaka.

Należy jak najszybciej przyłożyć patyczek higieniczny do końcówki pióra i uciskać przez około 2-3 minuty. Jeśli ten sposób nie da oczekiwanego efektu, można zastosować KMNO4 w proszku, w ten sam sposób, w jaki stosujemy go u psów czy kotów do zatamowania krwawienia z paznokcia.

Czasem, jeśli krwawienie jest silne, co może być też dodatkowo nasilone przez stres wywołany unieruchomieniem ptaka, można podwiązać bliższą część pióra powyżej miejsca złamania. Dalszą część można bezpiecznie odciąć.

Po zatamowaniu krwawienia należy obserwować pacjenta przez około godzinę, by mieć pewność, że nie doszło do ponownego krwawienia.

W bardzo rzadkich przypadkach, można usunąć krwawiące pióro, wyrywając je. Jest to jednak zabieg bolesny i powinien być przeprowadzany tylko w uzasadnionych przypadkach, najlepiej w znieczuleniu ogólnym i po podaniu leku przeciwbólowego.

POPARZENIA

Najczęściej do poparzeń dochodzi w wyniku wylądowania ptaka w garnku z gorącą wodą lub na patelni z gorącym olejem. Zwykle są to poważne poparzenia, obejmujące nogi od stóp w górę. W takich przypadkach należy przemyć rany chłodną solą fizjologiczną, by obniżyć temperaturę tkanek (jeśli jest to świeże oparzenie) oraz by oczyścić rany z zanieczyszczeń. Następnie można przemyć ranę łagodnym roztworem dezynfekcyjnym, np. 0,05-proc. chlorheksydyną.

Dalsze postępowanie zależy od stopnia poparzenia:

• Przy poparzeniach pierwszego stopnia uszkodzeniu ulega tylko powierzchowna warstwa skóry. Dochodzi do zmiany koloru poparzonego miejsca, do zaczerwienia. Poparzenie tego typu goi się w miarę szybko. W takich przypadkach zaleca się smarowanie ran maścią stosowaną przy oparzeniach, np. Argosulfanem.

• Przy poparzeniach drugiego stopnia dochodzi do głębszego uszkodzenia tkanek, nie tylko naskórka, ale też skóry właściwej. Tworzą się pęcherze wypełnione sterylnym płynem surowiczym, które mogą pękać i ulegać wtórnym zakażeniom. Takie oparzenia goją się znacznie dłużej.

• Przy poparzeniach trzeciego stopnia dochodzi do głębokiego uszkodzenia tkanek wraz z tkankami podskórnymi, często również do wtórnych zakażeń.

• Przy poparzeniach drugiego, a szczególnie trzeciego stopnia należy nawodnić pacjenta. Ważne jest też minimalizowanie ryzyka wtórnych zakażeń przez przemywanie środkami dezynfekcyjnymi i stosownie maści lub opatrunków. Należy zadbać również o terapię przeciwbólową. Autorka z dobrym powodzeniem stosuje maść Argosulfan, która dzięki zawartości soli sodowej sulfatiazolu ma działanie przeciwbakteryjne, szczególnie na bakterie Gram-ujemne. Niska rozpuszczalność tej substancji pozwala na utrzymanie stałego stężenia leku w ranie. W trakcie leczenia miejscowego należy zalecić właścicielowi, by zrezygnował z piasku jako podłoża w klatce. W zastępstwie można używać ręczników papierowych, ligniny bądź gazet.

• Przy poparzeniach trzeciego stopnia, gdy doszło do powstania ran, zaleca się zakładanie opatrunków, przynajmniej do czasu wstępnego zagojenia. Dobrze sprawdzają się opatrunki, takie jak Granuflex lub Aqua-gel, które tworzą efektywną barierę przed zakażeniem zewnętrznym rany, są jednak przepuszczalne dla tlenu i leków (Aqua-gel). Charakteryzują się dobrą adhezją do skóry i rany, bez tendencji do przyklejania się. Zmiana takiego opatrunku jest bezbolesna, nie uszkadza młodego, narastającego naskórka. Wraz ze zmienianym opatrunkiem z rany usuwane są też wydzieliny i martwe tkanki. Jeśli pacjent jest łagodny i oswojony, możliwe jest założenie opatrunków bez zastosowania znieczulenia ogólnego.

W przypadku poparzeń antybiotykoterapia również powinna być wdrożona. Zaleca się podawanie antybiotyków/chemioterapeutyków o szerokim spektrum działania, takich jak: fluorochinolony, np. enrofloksacyna (5-10 mg/kg i.m./p.o. co 12-24 godziny), amoksycylina z kwasem klawulanowym
(125 mg/kg p.o. co 12 godzin) lub połączenia trimetoprimu z sulfonamidami (np. Biseptol 8-20 mg/kg i.m./p.o. co 8-12 godzin). Ważne, by wybrany lek był dostępny w formie płynnej, tak by właściciel był w stanie podać go ptakowi bezpośrednio do dzioba. Nie zaleca się rozpuszczania leku w wodzie do picia, gdyż nie mamy wtedy pewności, czy pacjent przyjął odpowiednią dawkę.

KREW W KALE

Świeża krew w odchodach zwykle pochodzi z układu rozrodczego albo bezpośrednio z kloaki. Przyczyną tego stanu rzeczy mogą być nowotwory w obrębie układu rozrodczego (najczęściej gonad), inne patologie tego układu lub kloaki, a także stan zapalny lub brodawczaki/nowotwory ściany kloaki. Niekiedy przyczyną może być też połknięcie ciała obcego, stan zapalny w obrębie układu pokarmowego, czasem silne zatrucie ołowiem lub choroby nerek. Przy owrzodzeniach czy chorobach wątroby lub koagulopatiach również można stwierdzić obecność krwi w kale, choć zwykle wtedy kał ma zabarwienie ciemne i nie jest to świeża, lecz nadtrawiona krew. Odchody takie wydalane są też przez ptaki, które nie pobierają pokarmu.

Zanim pacjent zostanie odesłany do przychodni specjalizującej się w leczeniu ptaków, należy rozpocząć leczenie podtrzymujące. Można podać witaminę K w dawce 0,2-2,5 mg/kg i.m.  Jeśli mamy podejrzenie podrażnienia lub owrzodzeń przewodu pokarmowego, baryt zadziała łagodząco. Bezpiecznie można go podać do wola, wymieszanego z małą ilością ciepłego pokarmu do karmienia ręcznego, w dawce 25-50 ml/kg.

Jeśli nie ma możliwości odesłania pacjenta, koniecznie trzeba znaleźć przyczynę krwawienia i rozpocząć odpowiednie leczenie.

POŁKNIĘCIE CIAŁA OBCEGO I ZATRUCIE

Przy podejrzeniu połknięcia ciała obcego pomocne w zdiagnozowaniu i w określeniu jego umiejscowienia będzie RTG. Jeśli ciało obce znajduje się w wolu lub w żołądku gruczołowym, należy usunąć je endoskopowo. Jeśli ptak spożył roślinę lub substancję trującą, można podać do wola roztwór węgla aktywowanego.

OBJAWY NEUROLOGICZNE

Gdy do lecznicy trafi ptasi pacjent siedzący na dnie klatki, niemogący utrzymać się na żerdce, z zaburzeniami równowagi, przede wszystkim należy zorientować się, czy te symptomy są wynikiem ogólnej złej kondycji i niedoborów mineralno-witaminowych, czy są to objawy neurologiczne.

Zaburzenia neurologiczne u ptaków mogą objawiać się klasycznymi drgawkami, brakiem koordynacji ruchów, torticollis, kręceniem się w kółko etc. Bardzo ważne jest dokładne zebranie wywiadu.

Niedobór wapnia

Powodem zaburzeń neurologicznych może być niedobór wapnia, szczególnie często spotykany u papug żako i u papug z zaburzeniami hormonalnymi skutkującymi składaniem jaj. Jest to wynik niedoborowej diety, złożonej głównie z nasion, z niewłaściwym stosunkiem wapnia do fosforu, oraz braku dostępu do promieniowania UV. W takim przypadku należy pobrać krew, by oznaczyć poziom wapnia w surowicy i uzupełnić go, podając domięśniowo rozcieńczony roztwór Ca w dawce 50-100 mg/kg, oraz rozpocząć suplementację drogą doustną. Jeśli drgawki są bardzo nasilone, można również podać diazepam w dawce od 0,5 do 1,0 mg/kg i.m. lub i.v. albo fenobarbital w dawce 1-2 lub nawet do 5 mg/kg i.v. Podawanie diazepamu można powtarzać dwu- lub trzykrotnie.

Zatrucie metalami ciężkimi

Inną częstą przyczyną zaburzeń neurologicznych może być zatrucie metalami ciężkimi, np. ołowiem lub cynkiem. Źródłem tych metali mogą być np. ocynkowane siatki używane do budowy wolier lub farba malarska. Przy podejrzeniu zatrucia tymi metalami należy wykonać RTG, które uwidoczni ewentuane kawałki metali w żołądku, oraz pobrać krew, by oznaczyć ich poziom we krwi. Jeśli ptak jest zatruty ołowiem lub cynkiem, należy podać np. CaEDTA w dawce 35 mg/kg i.m. co 12-24 godziny, później można podawać do wola przez 5 dni.

Infekcje wirusowe

Przyczyną objawów neurologicznych mogą być też infekcje wirusowe. Przy infekcji paramyxowirusem (PMV1) objawy mogą być zarówno neurologiczne (opistotunus, torticollis, drżenia), jak i ze strony układu pokarmowego czy oddechowego.

Bornawirus z kolei, powodujący neuropatyczne rozszerzenie żołądka, również może powodować objawy neurologiczne, takie jak drżenia czy brak koordynacji ruchów.

Niezależnie od powodu objawów neurologicznych, należy rozpocząć leczenie podtrzymujące.

DUSZNOŚĆ

Silna duszność jest sytuacją wymagającą jak najszybszej wizyty w gabinecie. W trakcie rozmowy z właścicielem sama obserwacja ptaka w klatce jest bardzo pomocna, by ocenić jego stan. Pozwala przede wszystkim na określenie stopnia duszności. Ptaki z objawami silnej duszności często oddychają z otwartym dziobem, rytmicznie poruszają ogonem w górę i w dół („tail bobbing”), kichają, mają zaostrzone szmery oddechowe, a świsty często są słyszalne „gołym uchem”.

Przyczyny duszności

Przyczyną duszności mogą być, tak jak u innych zwierząt, problemy z górnymi lub dolnymi drogami oddechowymi. Dosyć często spotykaną przyczyną duszności jest przytkanie nozdrza nadmierną ilością złogów naskórka, które uniemożliwiają swobodny przepływ powietrza. Do takiej sytuacji dochodzi najczęściej u ptaków żywionych niedoborową dietą, ubogą w witaminę A i jej prekursory. Ponieważ witamina A bierze udział w różnicowaniu się komórek nabłonkowych, przy jej niedoborze dochodzi do metaplazji nabłonków i hiperkeratozy naskórka. Jeśli przytkanie nozdrza jest przyczyną problemów oddechowych, usunięcie złogów przyniesie natychmiastową ulgę.
By uzupełnić niedobór tej witaminy, podajemy 5000-20000 IU/kg witaminy A w iniekcji, to rozwiąże problem.

Nadmierna ilość wydzieliny w nozdrzach, w zatokach lub w tchawicy również może być powodem problemów z oddychaniem. Obecność wydzieliny w zatokach, wypływ z nosa lub z oczu występują zarówno przy niedoborze witaminy A, jak i przy infekcji Chlamydophila spp. czy Mycoplasma spp.

Inną przyczyną silnej duszności może być utknięcie ciała obcego, np. łuski prosa w tchawicy.

Aspergillus, tworząc ziarniniaki grzybicze w górnych drogach oddechowych lub w płucach czy w workach powietrznych, bardzo często wywołuje objawy silnej duszności i niewydolności oddechowej. Szczególnie często choroba ta spotykana jest u papug żako.

Zatrucie oparami rozgrzanego teflonu, na co narażone są ptaki których klatki stoją w kuchni, powoduje zapalenie płuc z silną dusznością.

Obrzęk i stan zapalny krtani/tchawicy, spowodowany wdychaniem substancji toksycznych czy silnie drażniących, takich jak dym papierosowy, będzie powodować słyszalne świsty przy oddychaniu lub duszność.

Innym, możliwym powodem objawów oddechowych jest obecność w tchawicy lub w workach powietrznych pasożytów sternostoma tracheacolum (szczególnie u kanarków i innych małych ptaszków). By to stwierdzić, należy zwilżyć gazikiem i rozsunąć pióra nad tchawicą, a następnie skierować na nią mocny strumień światła. Pozwala to zwykle na uwidocznienie pasożytów tchawicy. Ivermektyna, nakropiona na skórę w dawce 0,2 mg/kg (w praktyce kropelka), jest dobrym rozwiązaniem w takich przypadkach.

Inne przyczyny problemów z oddychaniem to obecność płynu lub guza w jamie ciała czy znaczne powiększenie wątroby. W takich sytuacjach brzuszne worki powietrzne są uciskane, co uniemożliwia ich pracę, powodując duszność i zwiększony wysiłek oddechowy.

Postępowanie w przypadkach niewydolności oddechowej u ptaków

Pierwsza pomoc w przypadkach niewydolności oddechowej to tlenoterapia w komorze tlenowej lub pudełku, w którym został przyniesiony pacjent. Należy zapewnić ptakowi spokój i ciszę. Czasami, jeśli pacjent jest mocno zestresowany, pomocne może się okazać podanie środków uspokajających, np. butorfanolu w dawce 1-2 mg/kg i.m. w połączeniu z midazolamem w dawce 0,25-0,5 mg/kg i.m. Jeśli stan pacjenta poprawi się po tych czynnościach, dalszą ulgę przyniesie nebulizacja. Do nebulizacji najlepiej zastosować roztwór soli fizjologicznej, samej lub w połączeniu z antybiotykami/chemioterapeutykami, takimi jak enrofloksacyna, amikacyna czy tylozyna (tab. 1). Można też nebulizować roztworem soli fizjologicznej w połączeniu z deksametazonem lub z teofiliną/aminofiliną. Zalecany czas nebulizacji to ok. 10-15 minut 2 razy dziennie. Dalsze postępowanie uzależnione jest od przyczyny duszności.

Autor:

lek. wet. Agnieszka Drohobycka-Wawryka
Przychodnia Weterynaryjna „Parotka” dla ptaków i zwierząt egzotycznych, Kraków

Zdjęcia:

z archiwum autorki

Streszczenie:
Nagłe przypadki  u ptasich pacjentów są wyzwaniem diagnostycznym dla niejednego lekarza weterynarii. Udzielenie  pierwszej pomocy takim pacjentom wymaga często umiejętności i postępowania innego niż w medycynie ratunkowej psów i kotów. Przyczyną stanów nagłych u ptaków mogą być zarówno zaburzenia ogólnoustrojowe, takie jak niedobory mineralno-witaminowe, ale też nieszczęśliwe wypadki, np. wylądowanie na patelni z gorącym olejem. W artykule omówiono częste  przypadki wymagające natychmiastowej pomocy.

Summary:
Emergancies in birds are a diagnostic challange for many veterinarians. Administering the first aid for such patients requires different skills and action from that used in emergency medicine for dogs or cats. The reason for such cases in birds can be both systemic disorder, such as mineral-vitamin deficiencies, as well as unfortunate accidents for example landing on a pan with hot oil. Frequent cases requiring immediate remedy were discussed in the article.