Szczególne zasady postępowania z zakaźnymi odpadami weterynaryjnymi

Corocznie w Polsce powstaje około 200 tys. ton odpadów medycznych i weterynaryjnych, a około 15% z nich stanowią odpady zakaźne cechujące się obecnością bakterii, toksyn, grzybów lub chemikaliów, stwarzające poważne zagrożenie biologiczne (epidemiologiczne) zarówno dla środowiska, jak i zdrowia oraz życia ludzi i zwierząt. Odpady weterynaryjne stanowią około 10% tej sumy.

Podstawowe regulacje prawne

Zagadnienia związane z odpadami należy rozpatrywać w szerokim kontekście uwzględniającym specyfikę funkcjonowania klinik weterynaryjnych, rozmaite źródła ich powstawania oraz oddziaływania na ludzi i środowisko. Odpady weterynaryjne ze względu na swój charakter oraz szczególne pochodzenie bez wątpienia należy uznać za odrębne i specyficzne kategorie odpadów, które powinny być objęte specjalnymi regulacjami normatywnymi w dziedzinie kontroli i gospodarowania. Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestię odpadów weterynaryjnych jest Ustawa z 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21 ze zm.; dalej jako Ustawa o odpadach lub Ustawa), a zwłaszcza jej przepisy Działu VII dotyczące zakaźnych odpadów medycznych i zakaźnych odpadów weterynaryjnych. Ustawa ta szeroko implementuje prawo Unii Europejskiej, realizując wspólne cele w przedmiocie gospodarowania odpadami oraz ochrony środowiska.

Zestawienie najważniejszych, obowiązujących ustaw i rozporządzeń dotyczących zakaźnych odpadów weterynaryjnych obejmuje także Ustawa z 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt (Dz. U. 2004 nr 11 poz. 95 ze zm.), która przewiduje, że podmiot prowadzący zakład leczniczy dla zwierząt jest obowiązany do dbałości o ochronę środowiska oraz do ewidencjonowania i magazynowania odpadów na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Z kolei na podstawie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 16 sierpnia 2004 r. w sprawie wymagań dla klinik weterynaryjnych (Dz. U. 2004 nr 194 poz. 1993) klinikę weterynaryjną wyposaża się m.in. w pojemniki na odpady, w tym na odpady weterynaryjne.

Powyższe zestawienie uzupełnia Rozporządzenie Ministra Środowiska z 13 stycznia 2014 r. w sprawie dokumentu potwierdzającego unieszkodliwienie zakaźnych odpadów medycznych lub zakaźnych odpadów weterynaryjnych (Dz. U. z 2014 r., poz. 107) oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 grudnia 2014 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. 2014 poz. 1923), które dzieli odpady według źródła powstawania na 20 podstawowych kategorii i wiele podkategorii, stanowiąc punkt wyjścia aktów wykonawczych określających dopuszczalne sposoby postępowania z nimi.

Warto także zwrócić uwagę na Rozporządzenie Ministra Środowiska z 12 grudnia 2014 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. 2014 poz. 1973), które określa wzory dokumentów koniecznych do przekazywania zakaźnych odpadów weterynaryjnych. Na mocy art. 66 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Ustawy o odpadach, wymagane jest bowiem prowadzenie ewidencji odpadów w postaci karty przekazania odpadów oraz karty ewidencji odpadów.

W tym miejscu należy także zaznaczyć, iż obecnie trwają prace nad nowym Rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie wymagań i sposobów unieszkodliwiania odpadów weterynaryjnych. Zgodnie z projektem Rozporządzenia w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami weterynaryjnymi wprowadzone zostaną w tym zakresie pewne zmiany – nie są one jednak zasadnicze. Zrezygnowano m.in. z wymogu nieprzezroczystości worków do zbierania odpadów w miejscach powstawania, z uwagi na trudny do osiągnięcia w każdym przypadku efekt pełnej nieprzezroczystości. W odniesieniu do obecnie obowiązujących regulacji prawnych rozszerzono przepisy o możliwość zbierania wszystkich odpadów medycznych i weterynaryjnych także do pojemników. Rozszerzono przepisy dotyczące wyposażenia stelaży i pojemników w pokrywy otwierane za pomocą nożnej dźwigni pedałowej oraz oznaczenie ich kodami zbieranych odpadów. Wprowadzone wymagania mają na celu zminimalizowanie pomyłek przy selektywnej zbiórce odpadów oraz ograniczenie ryzyka zanieczyszczenia środowiska, a także przenoszenia zakażeń i chorób zakaźnych poprzez zwiększenie izolacji zbieranych zakaźnych odpadów medycznych i weterynaryjnych.

Definicja i klasyfikacja zakaźnych odpadów weterynaryjnych

Ponieważ omawiane typy odpadów różnią się szkodliwością, to Ustawa o odpadach wprowadza, oprócz ogólnych kategorii odpadów weterynaryjnych oraz kategorii odpadów niebezpiecznych, podkategorię, w obrębie której wyszczególnia zakaźne odpady weterynaryjne.

Zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ust. 1 pkt 11 Ustawy – „przez odpady weterynaryjne rozumie się odpady powstające w związku z badaniem, leczeniem zwierząt lub świadczeniem usług weterynaryjnych, a także w związku z prowadzeniem badań naukowych i doświadczeń na zwierzętach”. W skład odpadów weterynaryjnych wchodzą zatem: odpady w postaci krwi i jej produktów, różnego rodzaju ostre przedmioty (skalpele, igły, strzykawki, pipety), odpady powstałe przy zabiegach (materiały opatrunkowe, rękawice chirurgiczne, gąbki), odpady biologiczne oraz materiały zanieczyszczone krwią i wydalinami zwierząt, odpady niebezpieczne (farmaceutyki), szczątki, kultury mikrobiologiczne. Zakaźne odpady weterynaryjne to z kolei te, które ze względu na obecność patogenów i stwarzane niebezpieczeństwo sanitarne wymagają specjalnych sposobów ich gospodarowania. Odpady weterynaryjne zostały także sklasyfikowane w grupie 18 02 Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów. Zakaźne odpady weterynaryjne mają kod 18 02 02x.

Normatywne zakreślenie granic analizowanego terminu jest bardzo szerokie, co należy uznać za rozwiązanie właściwe, bowiem kryterium decydującym o uznaniu substancji (niezależnie od stanu skupienia, tj. stanu stałego, ciekłego bądź gazowego) lub przedmiotu za odpad weterynaryjny jest ich związek z określonymi czynnościami. Zapewnia to pożądaną elastyczność regulacji, jednak z drugiej strony może to prowadzić do konieczności stosowania skomplikowanych i drogich metod utylizacji odpadów, które tego nie wymagają.

Postępowanie z zakaźnymi odpadami weterynaryjnymi

 Odpowiedzialność za gospodarowanie zakaźnymi odpadami weterynaryjnymi

Zgodnie z ogólnymi regułami odpowiedzialności za gospodarowanie odpadami, w chwili gdy wytwórca lub inny posiadacz odpadów przekaże je następnemu, uprawnionemu podmiotowi, odpowiedzialność w przedmiocie gospodarowania odpadami przechodzi na następnego posiadacza odpadów. Jednakże przekazanie odpadów transportującemu nie zwalnia z odpowiedzialności za ich zbieranie lub przetwarzanie, gdyż ustaje ona dopiero w chwili przejęcia przez następnego posiadacza, który spełnia wskazane w przepisach prawa wymogi.

Odstępstwo od tych generalnych zasad dotyczy zakaźnych odpadów weterynaryjnych. W myśl art. 27 ust. 5 Ustawy o odpadach wytwórca takich odpadów jest zwolniony z odpowiedzialności za ich zbieranie lub przetwarzanie dopiero z chwilą dokonania ich unieszkodliwienia przez następnego posiadacza w drodze termicznego przekształcenia w spalarni odpadów niebezpiecznych. Przyjęte rozwiązanie wskazuje, że zakaźne odpady weterynaryjne są rodzajem odpadów, który podlega jak najściślejszej reglamentacji.

Ustawodawca zaostrza odpowiedzialność wytwórcy tych odpadów w porównaniu do reguły ogólnej, ponieważ kończy się ona dopiero z chwilą dokonania ich unieszkodliwienia, a nie przejścia na innego posiadacza. Zgodnie z art. 27 ust. 6 Ustawy o odpadach wytwórca może zwolnić się z odpowiedzialności za prawidłowe gospodarowanie omawianymi odpadami, gdy uzyska dokument potwierdzający ich unieszkodliwienie. Jest on wydawany zgodnie z art. 95. ust 4 Ustawy o odpadach przez posiadacza odpadów unieszkodliwiającego zakaźne odpady weterynaryjne wyłącznie na wniosek wytwórcy. Brak tego dokumentu, nawet jeżeli wytwórca odpadów weterynaryjnych posiada potwierdzenie ich przekazania w postaci karty przekazania odpadów, nie zwalnia go z odpowiedzialności za gospodarowanie tymi odpadami.

Dodatkowo Rozporządzenie Ministra Środowiska z 13 stycznia 2014 r. w sprawie dokumentu potwierdzającego unieszkodliwienie zakaźnych odpadów medycznych lub zakaźnych odpadów weterynaryjnych (Dz. U. 2014 poz. 107) doprecyzowuje obowiązki posiadacza unieszkodliwiającego zakaźne odpady weterynaryjne określone w Ustawie o odpadach. Zgodnie z Rozporządzeniem dokument potwierdzający unieszkodliwianie odpadów jest wydawany w postaci zestawienia wyszczególniającego rodzaje i masę zakaźnych odpadów weterynaryjnych poddanych unieszkodliwieniu w ciągu jednego miesiąca kalendarzowego.

Przedsiębiorstwo unieszkodliwiające odpady powinna wydać dokument potwierdzający unieszkodliwienie odpadów w trzech egzemplarzach, z których jeden jest przekazywany wytwórcy zakaźnych odpadów weterynaryjnych, drugi wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania zakaźnych odpadów, a trzeci pozostaje w firmie wystawiającej dokument. Dokument powinien zostać przekazany wytwórcy odpadów i inspektorowi środowiska nie później niż po upływie 14 dni od końca miesiąca kalendarzowego, którego przedmiotowy dokument dotyczy. Potwierdzenia unieszkodliwiania odpadów powinny być przechowywane przez ich wytwórcę przez okres 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym sporządzono te dokumenty. Nie przechowywanie tego dokumentu przez wytwórcę odpadów zakaźnych jest zagrożone karą aresztu lub grzywny.

Dokument potwierdzający unieszkodliwienie jest wydawany w formie papierowej opatrzonej podpisem posiadacza odpadów, który je unieszkodliwił albo w formie elektronicznej opatrzonej kwalifikowanym podpisem elektronicznym lub podpisem ePUAP.

Reguła zawarta w art. 27 ust. 5 Ustawy o odpadach ma także wpływ na ustalenie odpowiedzialnego za czyn z art. 183
§ 3 Kodeksu karnego, którego znamieniem ustawowym jest niewłaściwa gospodarka odpadami mogąca zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka, lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi, lub zniszczenie w świecie roślinnym, lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach.

 Zasada bliskości

W gospodarowaniu zakaźnymi odpadami weterynaryjnymi obowiązuje zasada bliskości, o której mowa w art. 20 Ustawy o odpadach. Zgodnie z tą zasadą odpady w pierwszej kolejności poddaje się przetwarzaniu w miejscu ich powstania, zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami. Zgodnie z przepisami odpady te powinny być unieszkodliwiane na obszarze województwa, w którym zostały wytworzone. Ustawa zabrania również przywożenia na teren województwa odpadów wytworzonych na terenie innych województw. Jeżeli na obszarze województwa nie ma instalacji do unieszkodliwiania tych odpadów lub istniejące instalacje nie mają wolnych mocy przerobowych, ustawa dopuszcza unieszkodliwianie tych odpadów w najbliżej położonej instalacji na terenie innego województwa.

Ponadto, jeżeli odległość od miejsca wytworzenia odpadów do miejsca ich unieszkodliwienia położonego na terenie innego województwa jest mniejsza niż do miejsca położonego na terenie tego samego województwa, dopuszcza się unieszkodliwianie odpadów w instalacji położonej najbliższej (art. 20 ust. 6 w zw. z ust. 5), choć nie jest to obligatoryjne. Jeżeli jednak unieszkodliwianie zakaźnych odpadów weterynaryjnych odbywa się poza obszarem właściwego województwa lub dokonuje się ich przywozu na teren województwa, w którym nie zostały one wytworzone, a nie zachodzą wskazane okoliczności usprawiedliwiające przedmiotowe działania, podmiot taki może ponieść odpowiedzialność karną w postaci kary aresztu lub grzywny (art. 172 Ustawy o odpadach).

 Zasada zbierania odpadów w miejscu ich wytworzenia

Zakaźne odpady weterynaryjne mogą być zbierane jedynie w miejscu ich wytworzenia (art. 23 ust. 2), chyba że powstały one w wyniku świadczenia usług weterynaryjnych na wezwanie (art. 23 ust. 8). W wyjątkowych przypadkach, jeżeli występuje konieczność uzasadniona względami bezpieczeństwa lub zapewnienia ciągłości odbioru, marszałek województwa może w drodze decyzji zezwolić na ich zbieranie poza miejscem wytworzenia. W sytuacji gdy wskazane typy odpadów znajdują się na terenach zamkniętych, przedmiotowe zezwolenie wydaje właściwy regionalny dyrektor ochrony środowiska. Powyższe zezwolenia nie mogą być wydane na okres dłuższy niż rok. Wyjątek od generalnego zakazu zbierania zakaźnych odpadów weterynaryjnych dotyczy sytuacji, w których odpady tego rodzaju powstają w związku ze świadczeniem usług weterynaryjnych na wezwanie. Wytwórca takich odpadów jest zobowiązany do bezzwłocznego ich dostarczenia do odpowiednich, przystosowanych pomieszczeń.

Zakaźne odpady weterynaryjne powinny być zbierane w miejscach powstawania, w sposób uwzględniający ich właściwości. Czas ich magazynowania nie może przekroczyć 48 godzin w pomieszczeniach o temperaturze 10oC i wyżej. W temperaturze poniżej 10oC odpady zakaźne mogą być magazynowane tak długo, jak pozwalają na to ich właściwości oraz warunki, w jakich są przechowywane, ale nie dłużej niż 30 dni.

Zakaźne odpady weterynaryjne, z wyjątkiem odpadów o ostrych końcach i krawędziach, zbiera się do pojemników lub worków jednorazowego użycia z folii polietylenowej, nieprzezroczystych, wytrzymałych, odpornych na działanie wilgoci i środków chemicznych, z możliwością jednokrotnego zamknięcia. Odpady o ostrych końcach i krawędziach zbiera się natomiast w sztywnych, odpornych na działanie wilgoci, mechanicznie odpornych na przekłucie bądź przecięcie pojemnikach jednorazowego użycia, które umieszcza się w miejscach ich powstawania. Każdy pojemnik i każdy worek powinien posiadać odpowiednie oznaczenia umieszczone w widocznym miejscu. Oznakowanie identyfikujące powinno zawierać: kod odpadów w nich przechowywanych, miejsce pochodzenia odpadów, datę zamknięcia. Odpady zakaźne gromadzi się w pojemnikach lub workach jednorazowego użycia koloru czerwonego, które należy zapełniać do 2/3 ich objętości w sposób umożliwiający bezpieczne zamknięcie.

 Zakaz odzysku odpadów weterynaryjnych

Ryzyko związane z odpadami weterynaryjnymi dla człowieka i środowiska przemawia za odejściem w przypadku tych odpadów od reguł hierarchii sposobów postępowania z klasycznymi odpadami poprzez wprowadzenie zakazu poddawania tych odpadów odzyskowi. Mają być więc one co do zasady przede wszystkim poddawane unieszkodliwianiu. Ustawodawca zakaz ten ujął w art. 94 ust. 1, jednakże ma on charakter względny, o czym świadczy treść art. 94 ust. 2. W ustępie tym zawarte zostało upoważnienie dla ministra właściwego do spraw zdrowia, mającego działać w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz ministrem właściwym do spraw rolnictwa, do określenia w drodze rozporządzenia granic wyjątku od zakazu odzysku odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych przez opracowanie listy rodzajów tych odpadów, których odzysk jest dopuszczalny, wraz z kryteriami kwalifikacji odpadów w tym zakresie (bezpieczeństwo życia i zdrowia człowieka oraz środowiska, techniczna możliwość poddania odzyskowi).

Na tej podstawie prawnej zostało wydane Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 24 lipca 2015 r. w sprawie rodzajów odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych, których odzysk jest dopuszczalny (Dz. U. 2015 poz. 1116) określające odpady, które nie muszą być unieszkodliwiane. Zgodnie z tym aktem prawnym zakaźnymi odpadami weterynaryjnymi podlegającymi odzyskowi są m.in. narzędzia chirurgiczne i zabiegowe, chemikalia, w tym odczynniki chemiczne zawierające substancje niebezpieczne.

 Monitoring procesu unieszkodliwiania

Zakład leczniczy dla zwierząt został zobowiązany nie tylko do poddania unieszkodliwianiu zakaźnych odpadów weterynaryjnych, lecz również do stałego monitoringu w tym zakresie. Pojęcie „monitoring” nie zostało jednak w ustawie zdefiniowane. W języku naturalnym „monitoring” oznacza „stałą obserwację i kontrolę jakichś procesów lub zjawisk” i „stały nadzór nad jakimś obiektem chronionym” (Uniwersalny słownik języka polskiego). Wydaje się więc, że w przypadku zakaźnych odpadów weterynaryjnych ustawodawca zaostrza reżim odpowiedzialności prawnej ich posiadaczy.

Analiza przepisów Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 23 grudnia 2002 r. w sprawie dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych (Dz. U. z 2003 r. nr 8, poz. 104 ze zm.) pozwala przyjąć, że „monitoring procesu unieszkodliwiania” odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych polega w głównej mierze na prowadzeniu ciągłego pomiaru podstawowych parametrów procesu unieszkodliwiania.

Sposoby unieszkodliwiania zakaźnych odpadów weterynaryjnych

Prawidłowe unieszkodliwianie odpadów (w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami prawa) powinno stanowić jeden z priorytetów w prowadzeniu odpowiedzialnej i nowoczesnej praktyki weterynaryjnej. Unieszkodliwianie odpadów należy prowadzić zgodnie z wymaganiami i sposobami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych (rozporządzenie to obowiązuje bowiem do czasu wydania nowego rozporządzenia na mocy delegacji określonej w ustawie o odpadach).

Unieszkodliwianie odpadów weterynaryjnych, niezależnie od użytej metody, musi zatem spełniać określone wymogi, które gwarantują skuteczność całego procesu. Najkorzystniej i najbezpieczniej jest, gdy następują one w trakcie jednego procesu. Są to:

1. likwidacja zagrożenia infekcyjnego,
2. neutralizacja niebezpiecznych związków chemicznych (np. pochodzących z lekarstw bądź odczynników chemicznych),
3. spopielenie odpadów zawierających tkankę uniemożliwiające identyfikowanie pozostałości w kształcie.

W myśl art. 95 ust. 2 Ustawy zakaźne odpady weterynaryjne powinny być unieszkodliwiane przez termiczne przekształcanie w spalarniach odpadów niebezpiecznych polegające na istotnej przebudowie struktury odpadu kończącej się na procesie jego spopielenia (D10). Jednocześnie ustawodawca zakazał unieszkodliwiania zakaźnych odpadów weterynaryjnych we współspalarniach odpadów. Głównym bowiem przedmiotem działalności współspalarni odpadów jest wytwarzanie energii lub produktów, co koresponduje z celami odzysku. Zakaźne odpady weterynaryjne nie mogą być natomiast składowane na składowisku odpadów.

Posiadacz odpadów, który unieszkodliwia zakaźne odpady weterynaryjne przez ich termiczne przekształcanie, jest zobowiązany do uzyskania zezwolenia na przetwarzanie polegające na unieszkodliwianiu zakaźnych odpadów weterynaryjnych, przy czym we wniosku o wydanie zezwolenia podaje dodatkowo informacje dotyczące:

1. danych technicznych instalacji lub urządzenia, wraz ze wskazaniem rodzaju i typu (modelu) instalacji lub urządzenia, oraz nazwy i adresu lub siedziby producenta;
2. dokładnego opisu procesu unieszkodliwiania z wyszczególnieniem wszystkich jego etapów;
3. metody okresowej kontroli mikrobiologicznej skuteczności procesu unieszkodliwiania;
4. wymagań dotyczących pojemników lub worków, w których odpady będą unieszkodliwiane w zgłaszanym rodzaju i typie (modelu) instalacji lub urządzenia;
5. masy unieszkodliwianych odpadów w okresie roku oraz dołącza
6. oryginały wyników badań mikrobiologicznych procesu unieszkodliwiania w danej instalacji lub urządzeniu z podaniem dokładnego opisu użytej metody badania lub kopie tych wyników potwierdzone za zgodność z oryginałem,
7. instrukcję obsługi instalacji lub urządzenia uwzględniającą wymagania dotyczące przeglądu technicznego.

Osoba, która poddaje odzyskowi odpady weterynaryjne, gdy odzysk jest niedopuszczalny, lub unieszkodliwia wskazane odpady z naruszeniem odpowiednich przepisów, podlega sankcjom karnym w postaci grzywny lub aresztu. Ta sama kara dotyczy osób, które unieszkodliwiają zakaźne odpady weterynaryjne w drodze współspalania (we współspalarniach). Sankcjom karnym podlega także ten, kto wbrew wskazanym przepisom nie wydaje, nie przekazuje lub nie przechowuje dokumentu potwierdzającego unieszkodliwienie.

Podsumowanie

Kończąc, warto zwrócić jeszcze uwagę na fakt, jak istotne jest to, aby lekarz weterynarii, będący wytwórcą zakaźnych odpadów, przed podpisaniem umowy z firmą unieszkodliwiającą odpady upewnił się, czy działa ona zgodnie z przepisami prawa oraz czy gwarantuje wykonywanie usług na najwyższym poziomie. Ostatecznie to przecież weterynarz ma decydujący wpływ na to, gdzie trafią odpady z jego kliniki, dlatego warto wybierać przedsiębiorstwa posiadające doświadczenie i odpowiedni potencjał kadrowy i techniczny. Niska cena usługi nie powinna być jedynym argumentem przy wyborze firmy, ale jej profesjonalizm, działanie zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, głównie tymi zawartymi w Ustawie o odpadach, dotyczącymi zakaźnych odpadów weterynaryjnych, i dbałość o środowisko. Warto również zasięgnąć informacji, jaką dane przedsiębiorstwo unieszkodliwiające odpady weterynaryjne ma renomę na rynku, oraz poznać opinię jego klientów. Może być to pomocne przy podjęciu ostatecznej decyzji.

Autor:

Marzena Pytlarz, prawnik, kancelaria PPC Legal

Zdjęcia:

Z zasobów redakcji