Czy niedobór witamin z grupy B może stanowić problem w przebiegu rehabilitacji jerzyka zwyczajnego (Apus apus)?

Grupa latających jerzyków (Zdjęcie Piotr Szczypa)

Celem opieki nad jerzykami, które z różnych powodów musiały być poddane leczeniu i rehabilitacji jest ich powrót do naturalnego środowiska. Jest to zadanie bardziej wymagająca, niż mogłoby się nam wydawać. Przede wszystkim jest czasochłonne wiążące się ze specjalistyczną wiedzą na temat stosowanej diety, diagnostyki i leczenia oraz warunków przetrzymywania. Prowadzone działania powinny być wsparte wypracowanym i stale aktualizowanym protokołem postępowania. Rozwój mediów społecznościowych i różnych platform internetowych jest niejednokrotnie źródłem pewnej dezinformacji na ten temat. Szczególnie w okresie lęgowym jerzyków (od maja do sierpnia) zaczynają się pojawiać w Internecie dezinformacje o pomocy znalezionym jerzykom, które niejednokrotnie prowadza do fatalnych błędów w postepowaniu z tymi delikatnymi ptakami.

Minęło już ponad 12 lat od czasu, gdy na stronie internetowej https://www.swift-conservation.org ukazał się zbiór dokumentów Rehabilitacja jerzyków i jaskółek (Rehabilitation of Swifts, Swallows and Martins) w formie płyty CD. Jego autorka Gillian Westray od ponad 20 lat prowadzi prywatny ośrodek rehabilitacji w Wielkiej Brytanii. Ośrodek rehabilituje 70-150 ptasich pacjentów w sezonie. W dokumentach zebrane są niezwykle przydatne i stale aktualne informacje, z których mogą korzystać nie tylko ośrodki zajmujące się rehabilitacją dzikich ptaków ale także kliniki weterynaryjne.

Znajdowane w sezonie lęgowym młode jerzyki otrzymują specjalistyczną opiekę w Klinice dla Jerzyków Niemieckiego Towarzystwa Ochrony Jerzyków we Frankfurcie nad Menem prowadzonej przez zespół pod kierunkiem dr. weterynarii Christiane Haupt. Frankfurcka klinika to jedyny w Europie szpital weterynaryjny ukierunkowany na leczenie i rehabilitację tylko tych ptaków. Wśród przyjmowanych ponad 800 ptaków rocznie znajdują się jerzyki z Polski. Są to najczęściej ptaki transportowane z różnych ośrodków dla dzikich zwierząt, w celu specjalistycznego leczenia np. wykonania transplantacji piór. Na stronie internetowej kliniki (https://www.mauersegler.com) dostępne są, tłumaczone na wiele języków pliki do pobrania z informacjami przeznaczonymi dla lekarzy weterynarii pragnących pomóc jerzykom w ramach prowadzonej praktyki lekarskiej.

Rehabilitacja jerzyków

Wiedza na temat rehabilitacji jerzyków jest stale uaktualniana o wyniki prac badawczych. Przeprowadzona i opublikowana przez biologa Enrica Fusté, z hiszpańskiego ośrodka rehabilitacji dzikich zwierząt (Catalonia Wildlife Rehabilitation Centre) praca wykazała konieczność stosowania u jerzyków diety opartej wyłącznie na owadach. Badania przeprowadzone przez autora, porównujące różne diety udowodniły, że końcowe masy ciała, stan upierzenia i zdolność do latania młodych jerzyków karmionych dietą nie zawierającą owady, były niewłaściwe w porównaniu z tymi, którym podawano różne owady. Dlatego w podsumowaniu wyników swoich badań Enric Fusté zalecił, aby ośrodki przyjmujące dzikie ptaki wprowadziły do protokołów odchowywania jerzyka dietę składająca się wyłącznie z owadów. Nawet niewielka ilość niewłaściwego pokarmu może spowodować nieodwracalne szkody w kondycji zdrowotnej jerzyków uniemożliwiając ich wypuszczenie na wolność.

Żywienie jerzyków w naturze

Jerzyki w naturze żywią się tzw. „powietrznym planktonem” (ang. aerial plankton), którym są różne drobne, latające wysoko w powietrzu owady (bez żądła) i pająki. Są to przede wszystkim błonkówki (Hymoptera), muchówki (Diptera), chrząszcze (Coleoptera), pluskwiaki (Hemiptera) i pajęczaki (Arachnida). W jednym z badań wykazano jak szeroki jest wachlarz gatunkowy łapanych przez jerzyki w powietrzu stawonogów. Zaobserwowano, że posiłki przynoszone przez te ptaki do gniazda, w okresie karmienia młodych zawierały ponad 300-500 różnych gatunków. Jerzyki nie posiadają wola, a złapany w powietrzu pokarm gromadzą w tylnej elastycznej części gardła (ang. food pouch). Rodzice przynoszą młodym do gniazda owady wymieszane ze śliną, uformowane w małe, jedno gramowe kulki (ang. bolus), bogate w proteiny, witaminy, probiotyki i mikroelementy.

Bolus; kulka składająca się z różnych gatunków owadów, przynoszona przez jerzyki do gniazda (Zdjęcie Klaus Roggel)

Prowadzona przez Enrica Fusté strona internetowa http://falciotnegre.com jest niezwykle bogatym źródłem wiedzy wspartym wieloletnim doświadczeniem autora. Ilustrowana filmami video oraz zdjęciami strona w łatwy i praktyczny sposób przybliża wiedzę na ten temat rehabilitacji jerzyków. Dodatkowo ze strony można pobrać przetłumaczony na wiele języków (również wersja polska), protokół postępowania z jerzykami od momentu przyjęcia do ośrodka, udzielenia pierwszej pomocy, prowadzenia rehabilitacji i leczenia aż do wypuszczenia na wolność.

Jak wspomniano wcześniej jerzyki w naturze przyswajają niezwykle odżywczy pokarm (zmieszane ze śliną rodziców stawonogi). W przypadku ich odchowywania ręcznego podawana dieta powinna jak najwierniej naśladować naturalną. Dlatego choć nie możemy w pełni zaspokoić potrzeb przyjętych pod opiekę jerzyków, tak jak robią to ich rodzice w naturze, to musimy zawsze próbować naśladować ją blisko, jak to jest możliwe. W ten sposób zwiększamy szansę tych ptaków na przeżycie, zwłaszcza w wtedy, kiedy są wypuszczane na wolność i mają przed sobą wyczerpującą energetycznie, długą wędrówkę na zimowisko do Afryki.

W utrzymaniu ogólnego stanu zdrowia jerzyków kluczowe znaczenie ma dostarczany wraz z pokarmem zbilansowany skład witamin i minerałów.

Wydaje się, że dostępne na rynku przeznaczone dla ptaków suplementy diety powinny w zasadzie pokrywać dzienne zapotrzebowanie na witaminy ze wszystkich grup. Jednak u rehabilitowanych jerzyków pomimo właściwej suplementacji pokarmu obserwuje się przypadki wystąpienia objawów hipowitaminozy witamin z grupy B.

Niedobór witamin z grupy B u rehabilitowanych jerzyków

Niniejszy artykuł przedstawia pewne aspekty związane z występowaniem i zapobieganiem niedoboru witamin z grupy B u rehabilitowanych jerzyków. Jest on rezultatem analizy odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie, którą rozesłano do ośrodków rehabilitacji dzikich zwierząt na świecie. Wyniki analizy były po raz pierwszy prezentowane w formie plakatu na piątej międzynarodowej konferencji o jerzykach w Izraelu (Fifth International Swift Conference in Israel) w 2018 roku.

Zaobserwowane objawy niedoboru witamin z grupy B u trzech młodych jerzyków leczonych w jednym ze szpitali dla dzikich zwierząt w Wielkiej Brytanii oraz trudności z postawieniem wtedy właściwej diagnozy skłoniły mnie do szerszego zgłębienia wiedzy na ten temat. Na pomoc przyszły wtedy informacje umieszczone na stronie internetowej Kliniki we Frankfurcie. Dzięki nim postawiono diagnozę i zastosowano u jerzyków iniekcję podskórne zalecanym preparatem witaminowym zgodnie z rekomendacjami kliniki. Niestety u jednego z jerzyków ze względu na stopień zaawansowania choroby było już za późno na uzyskanie oczekiwanego efektu leczenia.

Czy niedobór witamin z grupy B u rehabilitowanych jerzyków może stanowić problem w dla ośrodków pomocy dzikim zwierzętom?

Aby znaleźć odpowiedź na postawioną tezę rozesłano ankietę do dwunastu ośrodków z ośmiu krajów (Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Polska, Wielka Brytania, Włochy, Stany Zjednoczone i Kanada) o których wiedziano, że zajmują się osieroconymi jerzykami. Ankieta zawierała trzynaście pytań, poniżej przedstawiono krótką analizę odpowiedzi na niektóre z nich.

Hipowitaminoza B u rehabilitowanych jerzyków

Ponad 80% respondentów spotkało się z objawami hipowitaminozy B u rehabilitowanych w ośrodku jerzyków z raportowaną częstością występowania wahającą się od 2 do 10% przypadków rocznie. Przypadki te zostały udokumentowane przed wprowadzeniem działań profilaktycznych. Występowanie awitaminozy dotyczyło jerzyków we wszystkich grupach wiekowych począwszy od piskląt, poprzez podloty aż do ptaków dorosłych. Podloty z objawami niedoboru były najczęściej w wieku 4-6 tygodni, prawie gotowe do wypuszczenia na wolność. Wśród dorosłych jerzyków były to najczęściej ptaki przetrzymywane przez długi okres czasu np. przez okres dłuższy niż dwa miesiące. Prawie wszystkie ankietowane osoby uważały, że istnieje związek pomiędzy sytuacją stresową, niesprzyjającymi warunkami środowiska, przebytymi schorzeniami, stosowanymi procedurami medycznymi oraz długim czasem przetrzymywania a wystąpieniem tego typu awitaminozy. Wszystkie uczestniczące w badaniu osoby zgodziły się, że kolejnym bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na zdrowie jerzyków jest jakość owadów podawanych w pożywieniu. Większość respondentów stwierdziła, że komercyjnie hodowane owady karmowe mogą być ubogie w składniki odżywcze. Dlatego zaleca się aby przed podaniem ptakom powinny być one odpowiednio dokarmione przez kilka dni w celu zwiększenia ich odżywczości. Respondenci podkreślali również o konieczności podawania „wzbogaconych owadów” (posypanych preparatami z minerałami i witaminami) w jednym posiłku codziennie.

Profilaktyka iniekcyjna formą witaminy B kompleks

Połowa uczestniczących w badaniu rehabilitantów stosuje profilaktykę iniekcyjną formą witaminy B kompleks, dawkowaną i podawaną zgodnie z rekomendacją Kliniki we Frankfurcie. Pozostała część respondentów stosuje suplementację drogą doustną a iniekcje wykonuje w tylko wtedy kiedy u jerzyków zaobserwowano objawy awitaminozy.

Deficyt witamin z grupy B

W ankiecie znalazło się również zapytanie o zaobserwowane symptomy deficytu witamin z grupy B. W opinii większości rehabilitantów pojawiały się niespodziewanie i przybierały często dramatyczny przebieg. Dodatkowo, ponieważ na początku choroby kliniczny obraz choroby zwykle jest mało charakterystyczny istnieje ryzyko, że zostanie łatwo przeoczony czy nawet zlekceważony. W fazie początkowej pojawiają się zmiany w zachowaniu jerzyków manifestujące się zmniejszonym apetytem i niewielkim drżeniami głowy i dzioba. Występująca wtedy podatność ptaków na problemy neurologiczne skutkuje ogólnym osłabieniem, apatią, drgawkami, zaburzeniami równowagi oraz wynikającej z postępującego paraliżu przednich mięśni szyi tzw. postawy obserwatora gwiazd (głowa i szyja odchylone do tyłu, ang. opiostonus,). Jeśli nie są w porę dostrzeżone i leczone zaburzenia neurologiczne mogą się dalej nasilać i mieć fatalne w konsekwencji doprowadzając nawet do śmierci ptaka. U młodych ptaków przebieg choroby może być jeszcze bardziej dramatyczny. Opisano przypadek, kiedy dziewięciodniowe pisklę jerzyka było martwe w ciągu 30 minut od wystąpienia pierwszych objawów. Warto zaznaczyć, iż objawy mogą wystąpić również u jerzyków karmionych dietą suplementowana preparatem z witaminą B kompleks.

Sześciu rehabilitantów stosowało profilaktycznie iniekcyjną formę witaminy B (regularne zastrzyki w odpowiednich dawkach) zgodnie z zaleceniami Kliniki we Frankfurcie. Pozostali respondenci nie stosowali iniekcji u jerzyków i stosowali jedynie suplementację doustną do momentu kiedy wystąpiły objawy niedoboru. W przypadku zdiagnozowania początkowego stadium hipowitaminozy, podanie przez lekarza weterynarii witaminy B kompleks drogą podskórną (SC) było zazwyczaj wystarczające do ustąpienia objawów w krótkim czasie (około pół do jednej godziny). Najbezpieczniejszym miejscem wstrzyknięcia podskórnego u jerzyków jest pachwina (fałd skórny powyżej kolana).

Wnioski

Jerzyki są wyłącznie owadożerne i żywią się w naturze bogatym w składniki odżywcze, szerokim spektrum gatunkowym owadów.

Nawet niewielka ilość niewłaściwego pokarmu może spowodować nieodwracalne szkody w kondycji zdrowotnej jerzyków uniemożliwiając ich wypuszczenie na wolność.

U jerzyków karmionych dietą z owadów w warunkach rehabilitacji i leczenia istnieje wrażliwość na niedobory składników mineralnych i witamin.

Niedobór witamin z grupy B obserwuje się tylko u rehabilitowanych przez człowieka jerzyków. U dzikich jerzyków nie opisano tego zjawiska.

Wyniki analizy przeprowadzonej w badaniu pokazują, że pomimo dobrej ogólnej wiedzy na temat występowania u jerzyków niedoboru witamin z grupy B u rehabilitowanych w różnych ośrodkach na świecie konieczne są dalsze działania badawcze. Na podstawie większej liczby wiarygodnych danych można będzie ustalić skuteczne drogi postepowania w zapobieganiu tej chorobie.

Autor

Kasia Szczypa dr nauk biologicznych, SPARE (Swift Protection Association Reigate), reigateswifts@gmail.com

Wykaz piśmiennictwa dostępny u autora.