Terapia problemowych zachowań kotów

(sposoby postępowania w przypadku problemowych zachowań kotów)

Wymuszanie uwagi

Zachowanie polegające na wymuszaniu uwagi związane jest z tym, że kot nauczył się, że jakieś zachowanie wywołuje reakcję właściciela, co z kolei zwierzę postrzega w kategoriach wzmocnienia. Jedynie 3% z 61 kotów, których właściciele zwrócili się o pomoc do uniwersyteckiej kliniki behawioralnej, prezentowało zachowania wymuszające (R. Casey, niepublikowane dane). W innym badaniu przeprowadzonym na większej populacji 45% ze 113 właścicieli zgłosiło, że ich koty prezentowały jedno lub więcej zachowań wymuszających uwagę, choć tylko 6% postrzegało te zachowania jako problemowe (R. Casey, niepublikowane dane), co może sugerować, że ten typ zachowań jest ogólnie tolerowany przez właścicieli. W związku z tym, że koty muszą mieć motywację do szukania uwagi opiekuna, zachowania wymuszające będą rozwijać się tylko u tych osobników, które cenią sobie kontakty społeczne.

Wymuszanie uwagi może przybierać różne formy w zależności od tego, jakie zachowanie przyniosło kotu spodziewane korzyści. Podobnie jak w przypadku psów, wiele kotów prezentuje całą gamę różnych zachowań, które będą wykorzystywane w zależności od zaistniałych okoliczności i w reakcji na różne bodźce dyskryminacyjne. Na przykład kot zwróci na siebie uwagę, wskakując na kolana siedzącego właściciela, ale jeśli ten stoi i rozmawia przez telefon, kot musi zacząć wspinać się po jego nodze, żeby wymusić jakąś reakcję. Koty zazwyczaj precyzyjnie wyczuwają zachowania, których ich właściciel nie jest w stanie zignorować i które zawsze „działają”, ponieważ wywołują reakcję, nawet jeśli właściciel jest zajęty innymi sprawami. Na przykład wiedzą doskonale, który rodzaj wokalizacji denerwuje właściciela, a który mu się podoba, wiedzą również, że właściciel natychmiast zareaguje, kiedy przejdą po gzymsie kominka, potrącając przy okazji wazony wykonane z cennej porcelany.

Choć rzadziej niż psy, koty również mogą zabiegać o uwagę właściciela, kiedy wokół nich dzieje się coś niepokojącego. Zdarza się tak, jeśli właściciel wcześniej zareagował i „wsparł” kota w chwilach niepokoju. Koty poszukują uwagi opiekuna również wtedy, kiedy chcą mieć dostęp do takich zasobów jak pożywienie czy wyjście na podwórko.

Ocena i diagnostyka

Wiele różnych form zachowania może rozwinąć się w zachowania wymuszające, jeśli kot nauczy się, że jego działanie wywołuje reakcję właściciela. Oceniając kota, musimy więc bardziej niż na samym zachowaniu skoncentrować się na kontekście, w jakim się ono pojawia, i na tym, jak rozwijało się w czasie. Koty uczą się, które zachowania, bez względu na okoliczności, wymuszają uwagę właściciela. Często zachowanie o innym charakterze staje się zachowaniem wymuszającym, dlatego że kot uczy się konsekwencji swoich działań. Na przykład niewłaściwe zachowania seksualne zaczynają być kierowane w stronę tapicerowanych mebli, właściciela lub innych przedmiotów. Tak jak w przypadku psów, zachowania takie pojawiają się, kiedy kot osiąga dojrzałość seksualną. Jeśli w tym czasie zostaną wzmocnione reakcją właściciela, mogą trwać i zostać skierowane w niewłaściwą stronę.

Podczas zbierania wywiadu należy ustalić, jaki był rozkład wzmocnień stosowanych w sposób niezamierzony przez właściciela, wskutek czego pewne zachowania zmieniły się w zachowania wymuszające uwagę. W trakcie terapii trudniej będzie wygasić te zachowania, które były wzmacniane sporadycznie (np. kiedy właściciel raz reagował na jakiś rodzaj zachowania, a innym razem nie), niż takie, które za każdym razem wywoływały reakcję właściciela. Często mamy do czynienia z różnymi schematami rozkładu wzmocnień. Na przykład początkowo właściciel reaguje na jakieś zachowanie za każdym razem, a po jakimś czasie robi to tylko sporadycznie. Podobnie inni członkowie rodziny mogą różnie reagować na to samo zachowanie kota, co spowoduje, że będzie ono inne pod względem natężenia i częstotliwości w odniesieniu do różnych osób.

Wymuszanie uwagi ma oczywiście miejsce wyłącznie w obecności właścicieli i będzie się nasilać lub zmieniać w sytuacji, kiedy właściciel jest zajęty innymi rzeczami. Koty, podobnie jak psy, potrafią dostrzec swoiste sygnały, jak na przykład dzwoniący telefon czy melodia z ulubionego programu telewizyjnego, które zwiastują utratę uwagi właściciela i stają się dla nich bodźcem wyzwalającym zachowania wymuszające uwagę.

Niekiedy właściciel zauważa, że pomimo „karania” swojego kota za jakieś konkretne zachowanie osiąga efekt odwrotny do zamierzonego i zachowanie ulega wzmocnieniu. Na przykład strzykanie moczem może stać się zachowaniem wymuszającym uwagę. Jeśli za każdym razem właściciel karci za nie kota, ten może odbierać tę reakcję w kategoriach wzmocnienia.

Właściciele kotów próbują różnych metod, żeby powstrzymać zachowania wymuszające, zanim udadzą się po fachową pomoc. Częstokroć zdarza się, że próbują ukarać kota i powstrzymać problemowe zachowanie, korzystając na przykład z pistoletów na wodę, ponieważ ktoś im tak doradził. Niekiedy jednak nawet takie metody działają wzmacniająco na zachowanie kota i pojawia się ono coraz częściej. W niektórych przypadkach kot zauważa, że jego zachowanie kończy się w nieprzyjemny sposób, dzięki czemu przestaje je prezentować. Właściciel uważa, że takie podejście rozwiązało problem, ale często motywuje to kota do poszukiwania innych zachowań przyciągających uwagę opiekuna, ponieważ nie została w ten sposób wyeliminowana przyczyna zachowania. U większości kotów, które doświadczają raz pozytywnych, a innym razem negatywnych konsekwencji tego samego zachowania, można zaobserwować objawy konfliktu emocjonalnego. Wyższy stopień pobudzenia wynikający z niepewności związanej z konsekwencjami działań często prowadzi do zwiększenia intensywności zachowania lub do rozwoju zachowań zastępczych. Koty przeżywające konflikt emocjonalny na ogół są bardziej niespokojne i „zdesperowane”, kiedy wymuszają uwagę, a niekiedy krótko przed samym zachowaniem wymuszającym możemy zaobserwować, że przeżywają one konflikt typu dążenie – unikanie. Wywiad z właścicielem powinien zostać przeprowadzony w taki sposób, żeby nie oceniać jego wcześniejszych działań, ale by wysondować, jakie były jego reakcje w stosunku do kota na poszczególnych etapach rozwoju zachowania zwierzęcia.

W trakcie wywiadu należy również spróbować dowiedzieć się, jakiego typu aktywności właściciel zapewnia kotu i jakie aktywności są lubiane przez zwierzę. Musimy sprawdzić, czy kot otrzymuje ze strony poszczególnych członków rodziny odpowiednią i niezbędną w stosunku do swoich potrzeb ilość kontaktów społecznych, zabawy i eksploracji, a jeśli tak nie jest, należy to zmienić.

Terapia

Nie powinniśmy stosować terapii, której jedynym celem będzie wygaszenie zachowań wymuszających uwagę właściciela. Takie działania są czasami opisywane jako przerywające zachowanie, lecz nie likwidują one przyczyny jego powstania i jeśli kot postrzega je jako karzące, to ich efekt będzie krótkotrwały. Niebezpieczeństwo związane ze stosowaniem takich metod polega na tym, że jeśli reakcja właściciela będzie dla kota wzmacniająca, to zachowanie się utrwali, a jeśli będzie ona dla kota nieprzyjemna, to może wprawić go w stan konfliktu emocjonalnego, który odbije się niekorzystnie na relacjach zwierzęcia z właścicielem.

Zachowania wymuszające pojawiają się, ponieważ pozwalają kotu zdobyć uwagę właściciela. Terapia będzie więc polegała na połączeniu działań mających na celu zaprzestanie wzmacniania zachowań niepożądanych z jednoczesnym aktywnym wzmacnianiem pożądanych zachowań poprzez zwracanie na nie uwagi. Jeśli będziemy konsekwentni w działaniach, to taki plan terapeutyczny będzie bardzo skuteczny. Aby właściciele byli konsekwentni w swoich reakcjach, należy pouczyć ich, jak faktycznie powinni ignorować zachowania, które w międzyczasie mogły przyjąć ekstremalną postać. Zakazywanie kotu niepożądanych zachowań nie jest długoterminowym rozwiązaniem, ponieważ dążymy do tego, by zwierzę miało okazję nauczyć się, że jego zachowanie nie wywołuje już spodziewanych konsekwencji. W związku z tym musimy zacząć kontrolować otoczenie, co oznacza, że kot może prezentować niechciane przez nas zachowanie, ale nie będzie ono wzbudzać żadnej reakcji właściciela. Na przykład jeśli kot wymusza uwagę, strącając przedmioty z porcelany umieszczone na kominku, właściciel może na jakiś czas zamienić cenne rzeczy na tanie, plastikowe przedmioty i spokojnie oglądać telewizję, nie zważając na to, że kot przechadza się po kominku i je strąca. W domach, w których kot wymusza uwagę właściciela, posikując na zasłony, może pomóc chwilowe niezmienianie ich, dzięki czemu właściciel nie będzie musiał reagować na kolejne próby kota. Szczegółowe rady dawane właścicielom będą się różniły w zależności od zakresu zachowań prezentowanych przez koty i warunków, w jakich żyją, a odpowiednie porady dotyczące wygaszania reakcji właściciela muszą zostać z nim przedyskutowane.

Przed rozpoczęciem terapii należy poinformować właściciela, że intensywność, a być może również częstotliwość zachowań może się początkowo zwiększyć, zanim zachowanie zacznie wygasać. Koty, które nauczyły się, że dane zachowanie przynosi pożądany przez nie skutek, mogą być sfrustrowane faktem, że nagle przestało ono działać. Nieprzygotowani na taki rozwój wypadków właściciele mogą się poddać już na samym początku terapii, ale ignorowanie zachowań wymuszających uwagę, a następnie rezygnacja i poddanie się kotu, utwierdzą go w przekonaniu, że warto próbować jeszcze mocniej, bo i tak w końcu osiągnie swój cel, a jego zachowanie będzie jeszcze trudniejsze do wygaszenia w przyszłości (tzn. kot zacznie wykorzystywać zmienny rozkład wzmocnień). Wszyscy członkowie rodziny powinni zostać poinformowani o stosowanych strategiach terapeutycznych, zanim jeszcze rozpoczną działania, idealnie byłoby rozpocząć terapię, kiedy nie są oni zbyt zajęci lub zestresowani i kiedy w terapii uczestniczy większa liczba osób, ponieważ mogą one wtedy zwracać sobie uwagę, żeby nie reagować na działania kota.

Niezwykle istotne jest, by wyjaśnić właścicielom, że powinni interesować się właściwym zachowaniem kota i w ten sposób je wzmacniać. Powinniśmy również nauczyć ich prawidłowych interakcji z kotem. Zachowania wymuszające rozwijają się dlatego, że zwierzę jest mocno zmotywowane, by zwrócić na siebie uwagę. Jeśli zlikwidujemy cały ten mechanizm, kot będzie przeżywać ogromną frustrację, a wygaszenie niepożądanego zachowania będzie niezwykle trudne. Właściciele muszą otrzymać dokładne wskazówki, kiedy należy rozpocząć, a kiedy skończyć interakcję z kotem, oraz jak powinni reagować, jeśli kotu zdarzy się niepożądane zachowanie w trakcie tych interakcji. Mogą oni również potrzebować rady dotyczącej tego, jak zachować się, żeby zachęcić kota do prezentowania prawidłowych zachowań, i jak powinna wyglądać konstruktywna interakcja. Właściciele często uważają, że kotom podoba się głaskanie i poklepywanie, a wcale tak nie musi być. Edukacja w kierunku odpowiedniej formy zabawy i interakcji fizycznych z kotem może sprawić, że zachowania wymuszające uwagę przestaną się powtarzać.

Rokowanie

Rokowanie w przypadku zachowań wymuszających uwagę jest zwykle bardzo dobre, jeśli tylko właściciele zrozumieją, na czym oparta jest terapia, i jeśli będą konsekwentni we wdrażaniu w życie zaleceń. Właściciel powinien rozpocząć stosowanie zaleceń podczas konsultacji, ponieważ obecny przy nim lekarz może skorygować ewentualne błędy w reagowaniu na zachowanie kota.

Zapobieganie

Częstotliwość występowania zachowań wymuszających uwagę można zmniejszyć, uświadamiając właścicielom, jak powinni się odnosić do kociąt, żeby unikać niezamierzonego wzmacniania niepożądanych zachowań. Należy im doradzić konsekwencję w postępowaniu z kociętami i zwrócić uwagę, że powinni wzmacniać pożądane zachowania.

Autor:

Debra F. Horwitz, Daniel S. Mills
artykuł jest fragmentem książki „Medycyna behawioralna psów i kotów”, Wydawnictwo Galaktyka, 2016.